نویسنده: محمودجعفری
تعریف رسم‌الخط: رسم‌الخط عبارت است از چگونگی نوشتن کلمهها، ترکیبات و تعبیرها. رسم‌الخط شامل قواعدی می‌شود که به نویسنده طریقۀ درست نوشتن کلمات و اصطلاحات را می‌آموزد. مانند:
بنویسیم ننویسیم
هیئت هیأت
رئیس رییس
مسئول مسوول
برای درست‌نویسی کلمات قواعد زیادی را ذکر کرده‌اند. در این‌جا مهم‌ترین قواعد را یادآور میشویم:
الف. همزۀ آغاز کلمه
- همزۀ کلمۀ «است» بعد از کلمات مختوم به مصوّت بلند «آ»، «و» و «ای» حذف می‌شود[1]:
بنویسیم ننویسیم
داناست[2] دانا است
تواناست توانا است
نیکوست نیکو است
بدخوست بدخو است
ایزدی‌ست[3] ایزدی است
نکته: همزۀ «است» در کلمات مختوم به «ه» بیان حرکت حذف نمی‌شود. مثل: او رفته است.
- همزۀ اوّل ضمایر و صفات اشارهیی حذف نمی‌شود:
بنویسیم ننویسیم
بنابراین بنابرین
دراین درین
در او درو
از او ازو
- همزۀ «ابن»، در صورتی که بین دو اسم خاص واقع شود، بالتبع تلفّظ، حذف می‌شود:[4]
بنویسیم ننویسیم
حسین‌بن‌علی حسین‌ابن‌علی
محمّدبن‌زکریّای رازی محمّدابن‌زکریّای رازی
امّا اگر در آغاز و پیش از اسم خاص بیاید، حذف نمی‌شود. مانند: ابن سینا، ابن رشد، ابن احمد، ابن زید[5]
ب. همزة میانی
- اگر حرفِ پیش همزه مفتوح باشد، همزه بالای کرسی «الف» نوشته می‌شود. [6]مانند: رأفت، تأسّف، تلألؤ، مأنوس، شأن، تأثیر، تألیف، تأویل، راس، یأس، مأمور.
- اگر همزه، مفتوح و ماقبل آن ساکن باشد، همزه بالای کرسی«یـ» نوشته می‌شود:[7]
بنویسم ننویسیم
هیئت هیأت[8]
مسئله[9] مسأله
جرئت جرأت
نشئت نشأت
- اگر بعد از همزۀ مضموم «-ُ و» باشد، همزه بالای کرسی «یـ» نوشته می‌شود[10]:
بنویسیم ننویسیم
شئون شؤون
مسئول [11] مسؤول
رئوس رؤوس
رئوف رؤوف
مرئوس مرؤوس
- اگر حرفِ پیش از همزه، مضموم باشد، همزه بالای کرسی «و» نوشته می‌شود. مانند: رُؤیا، رُؤسا، مُؤسسه، مُؤذّن، مُؤثّر، مُؤانست.
- اگر همزه مکسور باشد و پیش از آن حرف «آ» واقع شده باشد، در زبان دری به «ی» تبدیل می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
جایز جائز
زایل زائل
عواید عوائد
اوایل اوائل
زاید زائد
دقایق دقائق
اوایل اوائل
دلایل دلائل
قبایل قبائل
نکته 1: بجز در برخی از کلمات عربی که بالای کرسی«یـ» نوشته می‌شود. مثل: قائم، مصائب، نائل.[12]
نکته 2: در زبان فارسی دری همزۀ وسط و آخر کلمه وجود ندارد. بنابراین همزة وسط به «ی» تبدیل می‌شود[13]:
بنویسیم ننویسیم
آیین[14] آئین
آیینه آئینه
پاییز پائیز
پایین پائین
روییدن روئیدن
نماییم نمائیم
- اگر پیش از همزه «ا» باشد، همزه بالای کرسی «یـ» نوشته می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
قرائت قراءت
برائت براءت
- اگر حرفِ پیش از همزه، مفتوح باشد و حرف بعد از آن، مصوّت «ای»، «او» یا «-ِ» باشد، همزه روی کرسی «یـ» نوشته می‌شود.[15]
بنویسیم ننویسیم
رَئیس رییس
لَئیم لییم
رَئوف رووف
نکته: کلمات عربی‌ای که بر وزن مُتَفَعِّل می‌باشند، به همان صورت عربی نوشته می‌شوند. مثل: متأثّر، متأخّر و متألّم.
- اگر پیش از همزه حرف مضموم و بعد از آن مصوّت بلند «ا» باشد، همزه بالای کرسی «و» نوشته می‌شود. مانند: سؤال، فؤاد. [16]
- در کلمات خارجی، همزۀ میان کلمه، بالای کرسی «یـ» نوشته می‌شود.[17]مثل:
بنویسیم ننویسیم
ناپلئون ناپلیون
ویدئو ویدیو
زئوس زیوس
رافائل رافایل
سوئد سوید
سوئز سویز
کاکائو کاکایو
تئاتر تیاتر
رئالیسم ریالیسم
ج. همزة پایانی
- همزۀ پایان کلمه در صورتی که پیش از آن فتحه/ زبر باشد، بالای کرسی «الف» (أ) نوشته می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
مبدأ مبداء
منشأ منشاء
ملجأ ملجاء
- در صورتی که همزۀ پایان کلمه بعد از حروف صامت (بیحرکت) یا مصوّتهای بلند (آ، او، ای) واقع شود، به شکل مجزّا و تنها (ء) نوشته می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
ابتداء ابتدأ
املاء املأ
امضاء امضأ
انتهاء انتهأ
اقتضاء اقتضأ
اعضاء اعضأ
شعراء شعرأ
جزء جزء
سوء سؤ
شیء شئ
بطیء بطئ
نکته: در زبان دری همزۀ این کلمات ساقط می‌شوند.
- اگر همزه بعد از «الف ممدوده/ کشیده» واقع شده باشد، در صورت اضافه تبدیل به «ی» می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
ابتدای کار ابتداء کار
انتهای راه انتهاء کار
اعضای فامیل اعضاء فامیل
امضای درست امضاء درست
- همزۀ ساکن بعد از «الف ممدوده» در زبان فارسی دری حذف می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
صحرا صحراء
املا املاء
انشا انشاء
انتها انتهاء
قاعده همزۀفعل ربطی
- همزۀ فعل ربطی (ام، ای، است، ایم، اید و اند) بعد از کلمات مختوم به صامت/ حرکت حذف می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
دورم دورام
خوشحالیم خوشحال ایم
نگرانند نگران اند
- همزۀ فعل ربطی بعداز «ها»ی بیان حرکت و مصوّت بلند«-ِ» حذف نمی‌شود:
بنویسیم ننویسیم
آزادهام آزاده‌یم
خسته‌ام خستم
افغانستانی‌ام افغانستانیم
عاشق ویام عاشق ویم
- همزۀ فعل ربطی بعد از مصوّت کوتاه «-ُ» به همان صورت نوشته می‌شود:
نویسیم ننویسیم
آن‌ها کارمندان رادیو اند رادیوند
پی‌نوشت‌ها:
[1] . استفاده از واژۀ «تست» به جای «توست» غلط است. (نیساری، بی‌تا، 147)
[2] . حسینی ژرفا، حذف همزۀ «است» را در کلمات داناست، نیکوست، کیست و چیست نادرست خوانده است. (حسینی ژرفا، 1392: 175)
[3] . نیساری، بی‌تا، 147.
[4] . فرهنگستان زبان فارسی هردو وجه را جایز دانسته است؛ حسین‌بن‌علی/ حسین‌ابن‌علی. (فرهنگستان، 1391: 22). غلام‌حسین‌زاده حذف را درست دانسته است. (غلام‌حسین‌زاده، 1391: 100)
[5] فاریابی، 1363: 34. اشراقی بر عدم حذف «الف» ابن در هر حالت، تأکید می‌کند. (اشراقی، 1387: 59.
[6] . فاریابی، 1363: 29.
[7] . فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با توجه به اصل عربیِ آن، همزه را بالای کرسی «یـ» می‌نویسد. (فرهنگستان، 1391: 34). همچنین عباس حری و طریقه‌دار این وجه را تأیید می‌کنند (حری، 1391: 118؛ طریقه‌دار، 1392: 29)؛ امّا «روش املای زبان دری» همزه را بالای کرسی «الف» نوشته است. مثل هیأت، مسأله، نشأت (فاریابی، 1393: 32). حسینی ژرفا، انوری و پشت‌دار و غلام‌حسین‌زاده نیز به همین صورت (مسأله…) نوشته‌اند. (انوری، پشت‌دار، 1371: 36؛ حسینی ژرفا، 1392: 196؛ غلام‌حسین‌زاده، 1391: 97). بهتر است هر دو وجه را جایز بدانیم به شرط این که یکدستی نوشته حفظ گردد.
[8] . شریعتی سحر هیئت را به شکل هیأت نوشته است. (شریعتی سحر، 1392: 79)
[9] . «در مورد واژۀ مسائل=جمع مسئله/مسأله، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ زیرا مسایل=جمع مَسیل می‌شود و مسیل هم به معنای آب‌راه و سیل‌رو (جایی که از آن سیل عبور می‌کند) است. اکثر پژوهشگران شکل صحیح این کلمه را به همین شکل (مسائل) درست دانسته‌اند.» (فضائلی، حسن، 1401، دست‌نوشته)
[10] . برخلاف فرهنگستان و عباس حری و غلام‌حسین‌زاده، «روش املای زبان دری»، همزه را بالای کرسی «و» نوشته است و گفته است: «هرگاه حرکت ماقبل همزه ضمّه باشد، همزه بر کرسی «و» نوشته می‌شود.» مثل: شؤون، رؤوف، رؤوس، مسؤول (فاریابی، 1393: 31). انوری و پشت‌دار نیز نوشته است: «همزۀ مضموم وسط کلمه، پیش از مصّوت بلند «-ُ و» به پیروی از مصوّت، به صورت «ؤ» نوشته می‌شود: شؤون، رؤوف، رؤوس، مسؤول، مؤونت، مرؤوس.» (انوری و پشت‌دار، 1371: 36). حسینی ژرفا نیز نوشته است: «همزۀ متحرّک پیش از مصوّت بلند «اُو» به تعبیّت از مصوّت، به صورت «ؤ» نوشته می‌شود: شؤون، مسؤول، رؤوس، رؤوف، مرؤوس، مؤونت» (حسینی ژرفا، 1392: 196). البته می‌توان هردو وجه را جایز دانست به شرط این که یکدستی نوشته حفظ گردد.
[11] . شریعتی سحر، 1392: 78.
[12] . حری، 1391: 119؛ انوری و پشت‌دار، 1371: 37. غلام‌حسین‌زاده کلمات مسائل، خائن، جائر، زائر و قائد را نیز بر این جمع اضافه کرده است و پائین، پائیز و آئین را نادرست دانسته است. (غلام‌حسین‌زاده، 1391: 97 و 99)
[13] . عباس حری آن را تأیید می‌کند. (حری، 1391: 119)
[14] . «کلمۀ فارسی همزه ندارد: آین، پاییز، پایین، روییدن، بوییدن، مویی، رویین.» (شریعتی سحر، 1392: 77)
[15] . فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1391: 29؛ روش املای زبان دری، 1363: 31؛ حری، 1391: 118. حسن انوری نوشته است: «همزۀ ساکن یا متحرّک، پس از کسره (-ِ) روی کرسی یا دندانۀ«یـ» نوشته می‌شود: بئر (چاه)، ذئب (گرگ)، تبرئه، سیئه (بدی)، سیئات (بدی‌ها)، لئام، مئات (صدها)، تخطئه، توطئه.» (انوری، پشت‌دار، 1371: 35-36)
[16] . روش املای زبان دری، 1363: 32.
[17] . حری، 1391: 118؛ انوری و پشت‌دار، 1371: 36؛ شریعتی سحر، 1392: 78.
