Facebook
Twitter
Telegram
WhatsApp
Email
Print

نویسنده: محمودجعفری

تعریف رسم‌الخط: رسم‌‏الخط عبارت است از چگونگی نوشتن کلمه‌‏ها، ترکیبات و تعبیر‏ها. رسم‌الخط شامل قواعدی می‌شود که به نویسنده طریقۀ درست نوشتن کلمات و اصطلاحات را می‌آموزد. مانند:

بنویسیم                          ننویسیم

هیئت                            هیأت

رئیس                             رییس

مسئول                            مسوول

قواعد املای فارسی دری

برای درست‌نویسی کلمات قواعد زیادی را ذکر کرده‌اند. در این‌جا مهم‌ترین قواعد را یادآور می‎‌شویم:

قاعدۀ همزه

الف. همزۀ آغاز کلمه

  1. همزۀ کلمۀ «است» بعد از کلمات مختوم به مصوّت بلند «آ»، «و» و «ای» حذف می‌‏شود[1]:

بنویسیم                                ننویسیم

داناست[2]                               دانا است

تواناست                                توانا است

نیکوست                              نیکو است

بدخوست                              بدخو است

ایزدی‌ست[3]                            ایزدی است

نکته: همزۀ «است» در کلمات مختوم به «ه» بیان حرکت حذف نمی‌شود. مثل: او رفته است.

  1. همزۀ اوّل ضمایر و صفات اشاره‌‏یی حذف نمی‌‏شود:

بنویسیم                          ننویسیم

بنابراین                          بنابرین

دراین                            درین

در او                             درو

از او                              ازو

  1. همزۀ «ابن»، در صورتی که بین دو اسم خاص واقع شود، بالتبع تلفّظ، حذف می‌شود:[4]

بنویسیم                                      ننویسیم

حسین‌بن‌علی                                حسین‌ابن‌علی

محمّدبن‌زکریّای رازی                      محمّدابن‌زکریّای رازی

امّا اگر در آغاز و پیش از اسم خاص بیاید، حذف نمی‌شود. مانند: ابن سینا، ابن رشد، ابن احمد، ابن زید[5]

ب. همزة میانی

  1. اگر حرفِ پیش همزه مفتوح باشد، همزه بالای کرسی «الف» نوشته می‌شود. [6]مانند: رأفت، تأسّف، تلألؤ، مأنوس، شأن، تأثیر، تألیف، تأویل، راس، یأس، مأمور.
  2. اگر همزه، مفتوح و ماقبل آن ساکن باشد، همزه بالای کرسی«یـ» نوشته می‏‌شود:[7]

بنویسم               ننویسیم

هیئت                 هیأت[8]

مسئله[9]                مسأله

جرئت                جرأت

نشئت                 نشأت

  1. اگر بعد از همزۀ مضموم «-ُ و» باشد، همزه بالای کرسی «یـ» نوشته می‏‌شود[10]:

بنویسیم              ننویسیم

شئون                  شؤون

مسئول [11]             مسؤول

رئوس                 رؤوس

رئوف                 رؤوف

مرئوس               مرؤوس

  1. اگر حرفِ پیش از همزه، مضموم باشد، همزه بالای کرسی «و» نوشته می‌شود. مانند: رُؤیا، رُؤسا، مُؤسسه، مُؤذّن، مُؤثّر، مُؤانست.
  2. اگر همزه‏ مکسور باشد و پیش از آن حرف «آ» واقع شده باشد، در زبان دری به «ی» تبدیل می‏‌شود:

بنویسیم                                ننویسیم

جایز                                    جائز

زایل                                    زائل

عواید                                  عوائد

اوایل                                    اوائل

زاید                                    زائد

دقایق                                   دقائق

اوایل                                    اوائل

دلایل                                    دلائل

قبایل                                    قبائل

نکته 1: بجز در برخی از کلمات عربی که بالای کرسی«یـ» نوشته می‌شود. مثل: قائم، مصائب، نائل.[12]

نکته 2: در زبان فارسی دری همزۀ وسط و آخر کلمه وجود ندارد. بنابراین همزة وسط به «ی» تبدیل می‌شود[13]:

بنویسیم                         ننویسیم

آیین[14]                         آئین

آیینه                            آئینه

پاییز                            پائیز

پایین                           پائین

روییدن                        روئیدن

نماییم                          نمائیم

  1. اگر پیش از همزه‏ «ا» باشد، همزه بالای کرسی «یـ» نوشته می‌‏شود:

بنویسیم                         ننویسیم

قرائت                           قراءت

برائت                           براءت

  1. اگر حرفِ پیش از همزه، مفتوح باشد و حرف بعد از آن، مصوّت «ای»، «او» یا «-ِ» باشد، همزه روی کرسی «یـ» نوشته می‌شود.[15]

بنویسیم              ننویسیم

رَئیس                 رییس

لَئیم                    لییم

رَئوف                 رووف

نکته: کلمات عربی‌ای که بر وزن مُتَفَعِّل می‌باشند، به همان صورت عربی نوشته می‌شوند. مثل: متأثّر، متأخّر و متألّم.

  1. اگر پیش از همزه حرف مضموم و بعد از آن مصوّت بلند «ا» باشد، همزه بالای کرسی «و» نوشته می‌شود. مانند: سؤال، فؤاد. [16]
  2. در کلمات خارجی، همزۀ میان کلمه، بالای کرسی «یـ» نوشته می‌شود.[17]مثل:

بنویسیم                    ننویسیم

ناپلئون                      ناپلیون

ویدئو                       ویدیو

زئوس                       زیوس

رافائل                       رافایل

سوئد                        سوید

سوئز                        سویز

کاکائو                       کاکایو

تئاتر                         تیاتر

رئالیسم                     ریالیسم

ج. همزة پایانی

  1. همزۀ پایان کلمه در صورتی که پیش از آن فتحه/ زبر باشد، بالای کرسی «الف» (أ) نوشته می‏‌شود:

بنویسیم                                      ننویسیم

مبدأ                                           مبداء

منشأ                                          منشاء

ملجأ                                           ملجاء

  1. در صورتی که همزۀ پایان کلمه بعد از حروف صامت (بی‌‏حرکت) یا مصوّت‏‌های بلند (آ، او، ای) واقع شود، به شکل مجزّا و تنها (ء) نوشته می‌‏شود:

بنویسیم                                ننویسیم

ابتداء                                    ابتدأ

املاء                                    املأ

امضاء                                   امضأ

انتهاء                                   انتهأ

اقتضاء                                 اقتضأ

اعضاء                                  اعضأ

شعراء                                  شعرأ

جزء                                    جزء

سوء                                     سؤ

شیء                                   شئ

بطیء                                   بطئ

نکته: در زبان دری همزۀ این کلمات ساقط می‏‌شوند.

  1. اگر همزه‏ بعد از «الف ممدوده/ کشیده» واقع شده باشد، در صورت اضافه تبدیل به «ی» می‏‌شود:

بنویسیم                                     ننویسیم

ابتدای کار                                  ابتداء کار

انتهای راه                                 انتهاء کار

اعضای فامیل                             اعضاء فامیل

امضای درست                            امضاء درست

  1. همزۀ ساکن بعد از «الف ممدوده» در زبان فارسی دری حذف می‏‌شود:

بنویسیم                                ننویسیم

صحرا                                   صحراء

املا                                     املاء

انشا                                     انشاء

انتها                                    انتهاء

ابتدا                                    ابتداء

قاعده همزۀفعل ربطی

  1. همزۀ فعل ربطی (ام، ای، است، ایم، اید و اند) بعد از کلمات مختوم به صامت/ حرکت حذف می‏‌شود:

بنویسیم                          ننویسیم

دورم                              دورام

خوشحالیم                         خوشحال ایم

نگرانند                           نگران اند

  1. همزۀ فعل ربطی بعداز‏ «ها»ی بیان حرکت و مصوّت بلند«-ِ» حذف نمی‌‏شود:

بنویسیم                          ننویسیم

آزاده‌‏ام                           آزاده‌یم

خسته‌ام                          خستم

افغانستانی‌ام                     افغانستانیم

عاشق وی‌‏ام                      عاشق ویم

  1. همزۀ فعل ربطی بعد از مصوّت کوتاه «-ُ» به همان صورت نوشته می‏‌شود:

نویسیم                           ننویسیم

آن‌ها کارمندان رادیو اند        رادیوند

پی‌نوشت‌ها:

[1] . استفاده از واژۀ «تست» به جای «توست» غلط است. (نیساری، بی‌تا، 147)

[2] . حسینی ژرفا، حذف همزۀ «است» را در کلمات داناست، نیکوست، کیست و چیست نادرست خوانده است. (حسینی ژرفا، 1392: 175)

[3] . نیساری، بی‌تا، 147.

[4] . فرهنگستان زبان فارسی هردو وجه را جایز دانسته است؛ حسین‌بن‌علی/ حسین‌ابن‌علی. (فرهنگستان، 1391: 22). غلام‌حسین‌زاده حذف را درست دانسته است. (غلام‌حسین‌زاده، 1391: 100)

[5] فاریابی، 1363: 34. اشراقی بر عدم حذف «الف» ابن در هر حالت، تأکید می‌کند. (اشراقی، 1387: 59.

[6] . فاریابی، 1363: 29.

[7] . فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با توجه به اصل عربیِ آن، همزه را بالای کرسی «یـ» می‌نویسد. (فرهنگستان، 1391: 34). همچنین عباس حری و طریقه‌دار این وجه را تأیید می‌کنند (حری، 1391: 118؛ طریقه‌دار، 1392: 29)؛ امّا «روش املای زبان دری» همزه را بالای کرسی «الف» نوشته است. مثل هیأت، مسأله، نشأت (فاریابی، 1393: 32). حسینی ژرفا، انوری و پشت‌دار و غلام‌حسین‌زاده نیز به همین صورت (مسأله…) نوشته‌اند. (انوری، پشت‌دار، 1371: 36؛ حسینی ژرفا، 1392: 196؛ غلام‌حسین‌زاده، 1391: 97). بهتر است هر دو وجه را جایز بدانیم به شرط این که یکدستی نوشته حفظ گردد.

[8] . شریعتی سحر هیئت را به شکل هیأت نوشته است. (شریعتی سحر، 1392: 79)

[9] . «در مورد واژۀ مسائل=جمع مسئله/مسأله، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ زیرا مسایل=جمع مَسیل می‌شود و مسیل هم به معنای آب‌راه و سیل‌رو (جایی که از آن سیل عبور می‌کند) است. اکثر پژوهشگران شکل صحیح این کلمه را به همین شکل (مسائل) درست دانسته‌اند.» (فضائلی، حسن، 1401، دست‌نوشته)

[10] . برخلاف فرهنگستان و عباس حری و غلام‌حسین‌زاده، «روش املای زبان دری»، همزه را بالای کرسی «و» نوشته است و گفته است: «هرگاه حرکت ماقبل همزه ضمّه باشد، همزه بر کرسی «و» نوشته می‌شود.» مثل: شؤون، رؤوف، رؤوس، مسؤول (فاریابی، 1393: 31). انوری و پشت‌دار نیز نوشته است: «همزۀ مضموم وسط کلمه، پیش از مصّوت بلند «-ُ و» به پیروی از مصوّت، به صورت «ؤ» نوشته می‌شود: شؤون، رؤوف، رؤوس، مسؤول، مؤونت، مرؤوس.» (انوری و پشت‌دار، 1371: 36). حسینی ژرفا نیز نوشته است: «همزۀ متحرّک پیش از مصوّت بلند «اُو» به تعبیّت از مصوّت، به صورت «ؤ» نوشته می‌شود: شؤون، مسؤول، رؤوس، رؤوف، مرؤوس، مؤونت» (حسینی ژرفا، 1392: 196). البته می‌توان هردو وجه را جایز دانست به شرط این که یکدستی نوشته حفظ گردد.

[11] . شریعتی سحر، 1392: 78.

[12] . حری، 1391: 119؛ انوری و پشت‌دار، 1371: 37. غلام‌حسین‌زاده کلمات مسائل، خائن، جائر، زائر و قائد را نیز بر این جمع اضافه کرده است و پائین، پائیز و آئین را نادرست دانسته است. (غلام‌حسین‌زاده، 1391: 97 و 99)

[13] . عباس حری آن را تأیید می‌کند. (حری، 1391: 119)

[14] . «کلمۀ فارسی همزه ندارد: آین، پاییز، پایین، روییدن، بوییدن، مویی، رویین.» (شریعتی سحر، 1392: 77)

[15] . فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1391: 29؛ روش املای زبان دری، 1363: 31؛ حری، 1391: 118. حسن انوری نوشته است: «همزۀ ساکن یا متحرّک، پس از کسره (-ِ) روی کرسی یا دندانۀ«یـ» نوشته می‌شود: بئر (چاه)، ذئب (گرگ)، تبرئه، سیئه (بدی)، سیئات (بدی‌ها)، لئام، مئات (صدها)، تخطئه، توطئه.» (انوری، پشت‌دار، 1371: 35-36)

[16] . روش املای زبان دری، 1363: 32.

[17] . حری، 1391: 118؛ انوری و پشت‌دار، 1371: 36؛ شریعتی سحر، 1392: 78.

لینک کوتاه:​ https://farhangpress.af/?p=8550

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *