شب یلدا یا شب‌چله یکی از شب‌هایی باستانی است که همه‌ساله در شماری از کشور‌ها از جمله ایران و افغانستان از آن تجلیل به عمل می‌آید. در افغانستان شب یلدا بیشتر به شب‌چله شهرت دارد. آن را از آن جهت شب‌چله می‌گویند که در برخی از مناطق افغانستان به چهلروز اول زمستان «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن «چله خُرد» گفته می‌شود و چون چله بزرگ از این شب آغاز می‌گردد، به این نام (شب‌چله) شهرت یافته است.
نام دیگر شب‌چله در افغانستان، «روزبازگشت» است که به معنای بازگشت روز یا بازگشت خورشید میباشد. چون از این شب به بعد روزها به سمت طولانی شدن سیر میکنند و شب‌ها به کوتاه شدن، از این‌رو آن را روزبازگشت نیز گفته‌اند.
تاریخ تجلیل از این شب به 502 سال قبل از میلاد می‌رسد. برخی آن را به هفت هزار سال پیش برمی‌گردانند. فرهنگ تجلیل از شب یلدا در کشورهای ایران و افغانستان از قدیم تا کنون رواج دارد. به همین خاطر به تاریخ 9 قوس ۱۴۰۱تجلیل از شب یلدا به نام افغانستان و ایران ثبت یونسکو شد. با این که تجلیل از این شب در کشورهای دیگری چون پاکستان، تاجیکستان، روسیه، جاپان، کره، آفریقا و … نیز به گونه‌های مختلف انجام می‌شود اما دو کشور افغانستان و ایران آن را با شکوه بیشتری تجلیل مینمایند.
شب یلدا/ شب‌چله در میان مردم ولایت‌های مختلف رواج دارد. در این‌جا رسم و رواج برخی از مناطق و ولایت‌ها را در تجلیل از شب یلدا مرور می‌کنیم.
شب یلدا در بامیان
عبدالعلی شفق، شاعر، نویسنده و فعال فرهنگی ولایت بامیان به خبرگزاری فرهنگ می گوید :«درشب‌چله اهالی قریه در خانه یک بزرگ قومی جمع شده به حملهخوانی و شهنامهخوانی می‌پردازد. بزرگان و سالمندان خاطرات زیادی از شب‌چله و تجلیل آن را سینه به سینه نقل میکنند. در گذشته‌ها بازی‌هایی چون: بجول بازی، کتار، شیروبز، بیت‌خوانی، افسانه‌گویی… مروج بود. شاعران محلی و نوازندگان، برنامه‌های متنوع فرهنگی و سرگرمی داشتند.»
حیات‌الله رهیاب، نویسنده، باشند ولسوالی پنجاب این ولایت، از تفاوت تجلیل در گذشته‌ها و امروز می‌گوید: «در سابق، در این شب تمام اعضای خانواده گِردهم زیر یک لحاف/کمپل جمع می‌شدند و پدر و مادر هر یک برای کودکان و اعضای فامیل قصه‌های چون: داستانِ رُستم و سهراب، ورقه و گُل‌شاه، یوسف و زلیخا، شیرین و فرهاد.. قصه‌آموزنده، نقل میکردند که به‌این شب و شب‌های دیگر چِلّه گرمی می‌بخشیدند».
وی در ادامه افزود که در این شب، کودکان تیزهوش ترانه می‌خواندند و در پایان هر مصرع آن، نام پدر و مادرشان را ذکر میکردند؛ مانند امشب شب یلداست/ شب یلدای شفیقه و صمد آغاست.
همچنین در دامه افزود: «با آمدن تلویزون، رادیو، سی‌دی، مبایل و دگر وسایل تکنولوژی جای این افسانه‌ها را گرفته و مردم بیشتر در این شب و شب‌های دیگر با فلم و سریال مصروف‌اند و کم کم افسانه‌های شیرین سابق از یاد مردم می‌روند».
شب یلدا در تخار
شریف الله مبارز، شاعر و فعال فرهنگی، از چگونگی تجلیل شب یلدا در ولایت تخار می‌گوید: «شب یلدا همه ساله توسط فرهنگیان به گونه ویژه تجلیل می‌شود. در این شب شاعران با خوانش اشعار ویژهء شب یلدا و همچنان خوانش دیوان حافظ، مثنوی، دیوان بیدل، گلستان سعدی و سایر شاعران حوزه تمدن پارسی تجلیل میکنند. همچنین، در این شب‌چله‌نشینان به فال حافظ می‌پردازند. در گذشته ها این شب با آواز و موسیقی گرم‌تر تجلیل می‌شد».
او در مورد چگونگی گرامیداشت شب یلدا در بین سایر مردم گفت: « در مهمان‌خانه ها اکثرن سندلی می‌گذارند. بزرگان و جوانان در مهمان خانه‌ها کنار هم می‌آیند با شعر خوانی، قصه گویی و مثنوی خوانی تجلیل میکنند. جوانان با نواختن نی جان تازه به مجلس می‌دهند. اهل مجلس را شاد میکنند. در این شب انواع میوه‌جات را از قبیل سیب، کینو، تربوز، ناک فراهم میکنند و همراه با غذای های محلی نوش جان میکنند». وی در مورد غذاهای که در این شب آماده می‌شوند،گفت: «در این شب مردم بیشتر شوربا، قابلی پلو، مستابه، شیر برنج، دو پیازه، منتو، خانمه، ماش‌کچری آماده میکنند».
او افزود که در این شب جوانان برای سرگرمی به بازی‌های محلی چون کیچ‌کیچ، پاچا دزدک، گنگه‌کان و… در تخار مرسوم است، می‌پردازند.
آقای آردش درمورد ناآشنایی مردم از شب یلدا چنین می‌گوید: «مردم سطح اگاهی‌شان پایین است و این باعث گردیده است که این رسم تاریخی در بین مردم ناشناس بماند».
شب یلدا در ولسوالی بهسود ولایت میدان وردک
در این ولایت مردم، در وسط خانه، صندلی بزرگی را می گذاشتند. بالای صندلی را با لحاف بزرگ، که از رخت‌های مختلف دوخته شده، پوشانده و زیر آن جمع می‌شدند.
جای نشستن بزرگان در صدر مجلس بود. انواع خوردنی مانند توت، چهارمغز، سیب، بوسراغ(خجور)و پتری(کلچه خانگی) در میان ظرف های مخصوص رنگ‌آمیزی شده و نقاشی شدۀ وطنی، تزیین میکردند. این‌ها را بالای صندلی گذاشته و تمام اعضای خانواده و مهمان‌ها از آن استفاده می کردند.
شب را با قصه‌های‌که مربوط فرهنگ و تاریخ آریایی و افسانه‌های مثل دختر پادشاه، دیو وپری، شاه‌وگدا، شاهنامه‌خوانی، شعر خوانی و مشاعره صبح می‌نمودند.
در پایان، بزرگ خانواده برای سلامتی اعضای خانواده، مهمان‌ها و برای تمام اعضای منطقه آرزوی خوشبختی و دعا می‌کرد که همه در دل آمین می گفتند. رحیمه تیموری می‌گوید: «چند خانواده در یک خانه زندگی می‌کردیم. جمعیت زیاد بود و باهم شب یلدا را تجلیل می‌کردیم. انواع میوه‌ها بر روی صندلی مانده می‌شد. عمه‌ی کلانم برای ما افسانه‌های «دیو و پری»، «رستم و سهراب» «شاه و گدا» و قصه‌های شاه‌نامه را نقل می‌کرد. در اخیر با دعا و آرزوی سلامتی این شب به پایان می‌رسید.»
سلیمان انصاری همچنان ازتفاوت های گرامی داشت از شب‌چله در بهسود خبرمی دهد ومی گوید: «مردم ولایت بهسود ازقدیم شب‌چله را با دعوت موسفیدان و بزرگان خانواده‌ها تجلیل میکردند. دراین میان بزرگان به نقل داستان های رستم سهراب، لیلی ومجنون… افسانه های مشهورتاریخی می پرداختند، جوانان وزنان نیز جهت تنوع در محفل به مشاعره، دوبیتی خوانی وحافظ خوانی می‌پرداختند».
وی افزود که امروزه نیز شب‌چله با تفاوت اندکی تجلیل می شود؛ یعنی سابق مردم در شب‌چله گندم بریان و توت را با هم یک جا مخلوط میکردند؛ اما حالا برای سپری نمودن شب از تخمک، کینو وتربوزاستفاده میکنند.
فاظمه تیموری نیز از تفاوت گرامیداشت این شب چنین می‌گوید: «در این سال‌ها نیز مردم سرچشمه از این جشن تجلیل میکنند؛ اما با تفاوت اندکی از سال‌های قبل. در این سال‌ها از صندلی و لحاف قورمه‌ی خبری نیست؛ زیرا مردم خانه‌های‌شان را با تنور گرم میکنند. سفره را با انواع نوشیدنی، میوههای خشک و تازه، آیینه، قرآن، شیرینی‌باب در میان ظروف ناشکن و چینی تزیین میکنند».
وی در ادامه افزود که مردم بیشتر از میوههای بازاری استفاده میکنند، مانند سیب، انار، تربوز. همچنین ظروف ناشکن، چینی و جای‌گزین ظروف وطنی شده‌اند و افسانه‌های سابق کم‌رنگ شده و جای آن را دیدن فلم و موسیقی گرفته است.
شب یلدا در پنجشیر
فردین فرهمند، نویسنده، از تفاوت گرامیداشت شب یلدا از ولایت پنجشیر با سایر ولایات چنین می‌گوید: «تفاوت شب یلدا در پنجشیر نسبت به سایر نقاط کشور در این است که؛ در پنجشیر فرهنگ شهنامهخوانی، مثنوی‌خوانی، بیدل‌خوانی و امثال این‌ها رایج است و همان‌طور که در دیگر مناسبت‌ها تعدادی از مردم که بیشتر مردان کهن‌سال و میان‌سال، دور هم جمع می‌شوند و شب‌نشینی میکنند؛ در شب یلدا نیز چنین مراسمی صورت می‌گرد؛ یعنی شاعران، نویسندگان و فرهنگیان در این شب کنارهم جمع می‌شوند و قسمت‌های نخست برنامه با شعرهایی شاعران حاضر در جمع، آغاز می‌گردد. شاعران شعرهای‌شان را که در درمورد شب یلدا نوشته‌اند، را به‌خوانش می‌گیرند؛ بعد از این‌که قسمتی از شب گذشت و نیمه‌های شب فرا رسید، بخش دوم برنامه را بیشتر یا شهنامهخوانی ویا هم مثنوی‌خوانی تشکیل می‌دهد».
وی افزود: «در این بخش، دو یا سه‌تن از کسانی‌که تسلط کامل به اشعار مثنوی ویا شهنامه داشته، به‌خواندن اشعار و تشریح و توضیح آنها به شیوه‌ی خاصِی‌که در پنجشیر وجود دارد، می‌پردازند.»
وی افزود که مردم با فرهنگ و اهل ادب پنجشیر از هرگونه برنامه فرهنگی و ادبی استقبال خاص میکنند.
شب یلدا در غزنی
معصومه مهشید شاعر جوان ولایت غزنی در ارتباط به گرامی داشت ازشب‌چله در ولایت غزنی به خبرگزاری فرهنگ می گوید: «در ولایت ما پدرکلان ها و مادرکلان ها رسم متفاوت داشتند آنها تمام این شب زیر نور چرا می
نشستند و به عبادت می پرداختند؛ اما در حال حاضر مردم در این شمع و انار را تزیین می کنند و زیر صندلی فامیل ها دور هم جمع می شوند و برای هم قصه های قدیمی تعریف می کنند همچنان می نوازند و آواز می‌خوانند».
اومی گوید :« دراین اواخرشاعران و زنان با تزیین انار و شمع دور هم در خانه ها و یا کافه ها جمع می شوند و شعر یلدایی می‌خوانند و با موسیقی و داستان ها این شب را شب زنده داری مینمایند».
شب یلدا در ولایت غور
رقیه رضایی، محصل، درمورد باورهای مردم نسبت به شب یلدا چنین می‌گوید: «مردم باور داشتند که اگر این شب را به خوشی و خوبی بگذرد، زمستان نیز به خوبی و خوشی می‌گذرد».
او درمورد چگونگی گرامیداشت این شب چنین می‌گوید: «مردم به خانه یکی از بزرگان جمع می شدند و تا دیر وقت شب یا هم تا صبح می‌نشستند، یک نفر بریان، دیگری توت، کشته و نقل و شیرینی می‌آوردند. جوانان و نو جوانان با خواندن بعضی ترانه ها یا هم با دمبوره گردهمی را گرم میکردند. بزرگان قصه های قدیمی، دوبیتی های قدیمی می خواندند».
نادر سیرت، نویسنده و فعال فرهنگی، از ولایت غور چنین می‌گوید: «در مناطق ما زمستان‌ها، مردم شب نشینی‌های دگری نیز دارد. شب‌چله یکی از این شب‌هاست. در این شب مردم با قصه‌‌ها و افسانه‌های چون رستم و سهراب، قصه‌ّهای سلاطین، و… شب را به سر می‌رسانند که تبرجن از جمله‌ی قصه‌ی مشهور این ولایت است. کسانی‌که قصه می‌گویند در صدر مجلس می‌نشینند».
وی افزود در این شب غذاها و خوردنی‌های چون: حلوای سرخ، حلوای سفید، بسراغ(خجور)، بریان و… از خانه‌های اطراف آورده می‌شوند.
شب یلدا در بلخ
تقی واحدی استاد دانشگاه، از انواع تجلیل شب یلدا در ولایت بلخ می‌گوید: « در این اواخر شب یلدا در بلخ سه نوع تجلیل می‌شود:
۱. همنشینی حلقه‌های دوستانه. در این نوع، جوانان همطبع که گروه دوستی ایجاد کرده اند معمولا به بهانه گرامیداشت از شب‌چله، گردهم می آیند و ضمن صرف غذای شب، و خوردن انار و تربوز، بازی های با مضمون برد و باخت راه می اندازند.
۲. همنشینی‌های خانوادگی. در این نوع، معمولا اعضای خانواده که شامل پدر کلان و مادرکلان و نواسه ها و حتی اعضای دورتر خانواده می شود، گردهم می آیند و ضمن خوردن انار و تربوز به قصه و خنده و قرائت شعر و گاهی به اصطلاح شعرجنگی می پردازند.
۳. همنشینی فرهنگی. در این نوع، انجمن ها فرهنگی و ادبی دایر می شوند و در آن، ضمن سخنرانی های کوتاه راجع به گذشته محافل چله نشینی، شعر خوانده شده و موسیقی اجرا می گردد».
وی افزود که در حکومت قبلی ازطرف وزارت اطلاعات و فرهنگ نیز برنامه‌های در این مورد گرفته می‌شد.
شب یلدا در جوزجان
شهرالله بلال، محصل و فعال فرهنگی، درمورد نام یلدا از ولایت جوز چنین می‌گوید: « در دهات‌های شمال افغانستان مردم شب یلدا را بنام چله یاد میکنند و تاکنون بعضی‌ها با نام یلدا ناآشنا هستند. هنور والدین من شب یلدا را بنام شب‌چله یاد میکنند».
وی درمورد چگونگی گرامیداشت این شب چنین می‌گوید: «در سابق خانواده‌ها یک نفر قصه‌گو را دعوت می‌نمودند و وی تا صبح برای حاضرین در خانه، قصه تعریف می‌نمود. همچنین در این شب مردم خاطرات‌شان را نیز تعریف می‌نمودند». وی افزود که اکنون با آمدن تلویزیون مردم به‌جایی قصه‌گویی، بیشتر فلم می‌بینند.
شب یلدا در ولایت بدخشان، کابل، غور، هرات و پروان
شب یلدا در این ولایات نیز مانند سایر ولایات تجلیل میي‌شود. خانواده‌ها سفرهء شان را با میوههای گوناگون تزیین میکنند. در این ولایات نیز مردم شب را با مثوی، فال حافظ، قصه‌گویی، و فال‌گیری شب‌چله را صبح میکنند.
ثاقب آزاد، شاعر، از ولایت غور در مورد شب یلدا چنین می‌گوید: «در سال‌های اخیر ما جمعی از فرهنگیان و ادبیان تلاش می‌کردیم تا شب یلدا را بشتر ترویج دهیم. به همین‌خاطر برنامه‌ی که می‌گرفتیم به شکل سنتی بود و با شعرخوانی و موسیقی تجلیل می‌کردیم».
سید آصف از ولایت پروان در مورد تغییر گرامیداشت از شب‌چله می‌گوید: «در گذشته‌ها مردم دور بزرگ خانواده جمع می‌شدند و به قصه‌های او گوش می‌دادند؛ اما اکنون با آمدن انترنت خانوده‌ها از جاهای دور باهم یک‌جا این شب را تجلیل میکنند».
عنایت مهدوی
