محبوب الله توران
چمه‌سی بوندن اۉن ایکّی ییل آلدین، استاد محمد کاظم امیني‌نینگ «غربت کویلری» ناملی شعرلری تۉپلمی چاپدن چیقدی. شو مناسبت بیلن میمنه شهریده طنطنه‌لی بیر احتفال اویوشتیریلیب، مذکور اثرده‌گی شعرلردن تنلنیب اۉقیلدی و شعرلر حقیده سۉزلاوچیلر آرقه‌لی قیزیق صحبتلر بۉلیب اۉتدی. احتفال‌نینگ آخریده بیر قطار کیشیلر کتاب و اونده‌گی شعرلر حقیده استاد امیني‌گه سۉراقلر بېریلدی. شو آره‌ده شعریت کاروانی‌نینگ دردلی یۉلچیلریدن بیری بۉلمیش یاش شاعر تاج محمد اېلسیور بونده‌ی بیر سۉراق بېردی: «حرمتلی استاذ! نېگه سیزنینگ شعرلرینگیزده زمیني دلبرنینگ اوزون زلفی، قاره کۉزلری و چیرایلی قیافه‌سی تۉغریسیده‌گی سۉزلرنی اونچه‌لیک اوچره‌تمه‌یمیز؟ بو باره‌ده سۉزینگیز نیمه؟». شونده، پادشاه‌لیکنی یۉقاتگن حکمداردېک، استادنینگ بۉینی شیلقه بۉشب کېتدی؛ بوتون دردلری ایچیگه اۉره‌لیب، «هیی اوکم! وطنیمیز باشیده‌گی قاره کونلر، ملتیمیزنینگ بېچاره‌لیگی و یاووزلر ظلمی آستیده هر کون ینگی الملر بیلن حیات کېچیریشی، بیزگه، دلبرنینگ ناز و کرشمه‌سی، چیرایلی کۉزلری ویا نرگس زلفینی توصیف اېتیشده امکان بېرمه‌دی»، دېیه جواب قیتردی.
حقیقتدن هم استاذنینگ هر بیر شعری خلقیمیزنینگ بوگونگی وضعیتی کۉزگوسی‌دیر. اونینگ سۉزیدن ناله و درد ینگره‌یدی؛ یات-بېگانه‌لر ظلمی آستیده توپراغی آسمان یوزینی قاپ-قاره قیلیب تشله‌گن وطن ناله‌سی، یره‌مس و الملی اوروشلر سببلی آنه و آته‌سینی ییتیریب و اولر داغیده کوییب یانگن باله‌نینگ ناله‌سی قلبلر بیلن حس اېتیله‌دی. استاذ، بار و بساطیدن اجره‌تیلگن بویوک بیر ملت حالیگه اچینه‌دی. زۉرغه بدرغه قیلینگن، قوّتی یولیب تشلنگن چاره‌سیز خلق کویچیسی سینگری، یوره‌گی غمگه تۉلیب سۉزگه تیل آچه‌دی.
منه شو یېرده، استاذنینگ، وطندن اوزاقده‌لیک پیتیده یوره‌گی‌نینگ درد-سرّینی بیان اېته‌دیگن منه بو قوییده‌گی مخمس‌نی کۉزدن کېچیره‌میز:
اَيريليق درديگه ييغلب كۉزلريم نمناک اېته‌ی،
كويديريب تۉقّيز فلكنی آهِ آتشناک اېته‌ی،
كېچه‌لر تينمه‌ی فغان و نالۀ غمناک اېته‌ی،
تېلبه‌لردېک قيچقيريب اېتاك-يقامنی چاک اېته‌ی،
اېندی كيم بۉلديم بدرغه، اَيت كيمدن باک اېته‌ی؟
ایریلیق‌نینگ اۉزی آغیر بیر درد، اونده کۉزلر یاشگه تۉلمسدن چاره‌سیز، لېکن مېنینگ ایریلیغیم باشقه‌لرنیکی‌گه اۉخشمه‌یدی، مېن، ییراقلیگیم دردیدن بیر آه تارتسم تۉقّیز فلک دردیم آلاویگه کویه‌دی، مېنینگ کېچه-کوندوزگی ایشیم، یاقه‌منی چاک-چاک اېتیب زار ناله تارتیشدن اۉزگه اېمس، بیله‌من بو باشقه‌لر اوچون تېلبه‌لرنینگ حالتی‌گه اۉخشب کېته‌دی، لیکن آنه یورتیم قان‌خورلر دستیدن تـَله‌نیب ویران اېتیلیگنی سببلی بدرغه بۉلگنیم یېته‌دی، «نې غربتلرنی چېکدیم، چرخِ بې بنیاد دَستینگدن (مشرب)»، اېندی کیم نې دېسه دېسین، بـَری بیر، باک اېتمه‌یمن، دېیه‌پدیلر استاذ بو بیتلر بیلن.
قيسی بير درديمگه ييغله‌ی، بې‌كس و بېچاره‌من،
قيغو و غم كلفتيدن بغری يوز مينگ پاره‌من،
ياردن، دلداردن اَيرو بسي آواره‌من،
آنه يورتيمدن جدا بۉلديم، نې بختی قاره‌من!
اۉینی غم بحريگه تشلب، عقلنی درّاک اېته‌ی.
اَیتینگ، قیسی بیر دردیمگه ییغله‌ی؟ بې‌کس‌لیگیمگه‌می؟ چاره‌سیزلیگیمگه‌می؟ قیغو و غم‌نینگ قاره کلفتیدن یوره‌ک-بغریم تیلیم-تیلیم بۉلدی، یاردن، دلداردن ییراقده قالیب ینه قنچه‌دیر آواره بۉلماغیم درکار؟ آه آنه یورتیم! سېندن اوزاقده یشش نې‌قدر قاره بختلیک، نې‌قدر برداش‌سیزلیک‌دیر، فکریم غم بحریگه چۉمیلگن و عقلیم بونگه یېتمه‌یاتیر.
بو سۉزلر یالغیزگینه استاذنینگ اۉز یوره‌ک دردی اېمس، بلکه بو تاریخ دوامیده، «ملت‌لرنینگ اېنگ اولوغی، تورکستان‌نینگ اصل صاحبی»، بۉلیب، قاره بختلیکدن یورتی ساتیلیب، بار و یۉغی تالان قیلینیب تشلنگن بیر بویوک ملت‌نینگ قلبیدن کۉتریلگن آتشین سۉزلردیر.
توشدی عزت اَوجيدن توپراققه يارقين يولدوزيم،
اېمدی اۉتگه‌ی حسرت و غم بيرله كېچه-كوندوزيم،
دوست-دشمن آلديده اېندی قچان قالدی يوزيم،
اۉتميشيم افسانه‌گه اۉخشر، ايشانمنگلر سۉزيم،
دهرنینگ يخشی-يامانيدن نېچه كون باک اېته‌ی؟
کیم اېدیک و کیم بۉلدیک. دنیا اېلاتلری آره‌سیده شان-شوکتلی اېل بیز اېدیک، بو نې کۉرگی‌لیک بۉلدی، عزت آسمانی اَوجیده‌گی یارقین یولدوزیمیز یېرگه تېکیسلندی، اېندی تون و کون حسرت چېکیشدن باشقه چاره‌میز یۉق، دوست و دشمنگه باقیشگه یوزیمیز قالمه‌دی، «اې فلک چرخینگ بوزیلسین!»، شونده‌یین شکوهلی اۉتمیشیمیز ایشانیلمه‌یدیگن افسانه‌گه اۉخشب قالدی، اې فلک! سېندن‌می اېندی شکوه اېته‌ی؟
يېلكم اوزره قۉيدی گردون درد و محنت تاغينی،
حسرت و غم بيرله اۉتكرديم ييگيتليک چاغینی،
صرصر غم پايمال اېتدی كۉنگيل يپراغينی،
عمرلر بۉلدی كيشی كۉرمس تَنيم‌نينگ ساغينی،
شيرۀ جانيمنی تاكی طعمه‌ی ضحاک اېته‌ی؟
استاذ، چرخ گردون، درد و محنت‌نینگ تاغ‌ده‌ی آغیر یوکینی یېلکه‌سیگه باسگنیدن، همده بوتون ییگیتلیک ایامی انه شو محنت چېکیش بیلن اۉتگنیدن خبر غملنیب، هر تاماندن اېسه‌دیگن آغیر غملر شمالی، ایلّه‌گینه آسیلیب تورگن یپراق‌دېک، کۉنگلیمنی آیاق آستی قیلدی، بو حالت بیلن، رنجورلیگیم طفیلی عمریم بۉیی تن‌ساغلیگیمنی کیشی کۉره‌بیلمه‌دی، قچان‌گچه عزیز جانیم‌نینگ قوّت-مدارینی قاتل «ضحاک» ینگلیغ قاره محنت یلمب یوره‌وېرسین، دېیدی-ده، دل ناله‌سی ایچ-ایچینی اېزیب تشله‌یدی.
بير زمان كېلدی كه بۉلسک تاغ كبی برداشليک،
مونچه هم بی‌اتفاقليک، بس اېرور اَوباشليک،
برچه قۉلداشليک اېته‌يليک، برچه‌ميز تيلداشليک،
باش‌سيز اۉلمس هيچ ملت، ايله‌منگ بی‌باشليک،
آه، آنه يورتيم دېب اۉزنی هر ساری چالاک اېته‌ی.
منه بو یوقاریده‌گی گوهرین سطرلر بیلن، استاد «نفاق اورگن اولوس»نی، تاغ‌ده‌ی برداشلی بۉلیب، بیر-بیراو بیلن قۉلداشلیک قیلیب، بیر-بیراونی توشینگن حالده، نفاقدن، بی‌باشلیکدن اوزاققه چېکینینگ، دېب، آنه یورت‌نینگ گللب یشنه‌شی اوچون حصه قۉشیشگه چارله‌یدی.
يا امير تېمور بابام روحی! مدد قيل حيدري،
كيم غنيملر مكری بوزدی اۉزليگيم‌نينگ كشوری،
بير تامان ياو فتنه‌سی، بی‌اتفاقليک بير سری،
بيرلشينگ خلقيم قوريلسين بير «سد اسکندري»،
شانلی اجداديم يۉلين ايزلب اۉزيم چالاک اېته‌ی.
اې اولوغ تېمور بابام! قبرده آرام، جان‌سیز یاتگنینگنی بیله‌من، لیکن التماس، بویوکلیلگینگ حرمتی، روحینگ بیلن بیزگه یاردم بېر، سېنینگ نامینگ تیللرگه آلینگنده‌گینه یاو و یاتلرنینگ بوتون بدنی تیتره‌ی باشله‌یدی؛ سېنینگ یۉقلیگینگنی بیلگنیدن‌می غدار غنیملر، مینگ حیله‌لر بیلم، بیزنی اۉزلیگیمیزدن اجره‌تیب تشله‌دی، بو فتنه‌لر بیر یانده-یو بو بی‌باشلیگیمیز بیر یانیده، چاره‌سیز قالدیک، دېب بویوک سلطان روحیدن مدد سۉره‌شی بیلن، خلقنی بیرلشیشگه چارلب، زمان «یأجوج و مأجوج»لری قرشیسیده بیر قۉل بۉلیب «سد اسکندري»دېک تۉختشلرینی طلب قیلیب، اولوغ اجدادلریمیز یۉللرینی ایزلشده بیرینچی بۉلیب اۉزی یۉلگه چیقیشینی بیان اېته‌دی.
قيغودن يازديم يارانلر غملی كۉنگلوم ناله‌سی،
قَيده بۉلسم مَيلی، كۉنگلوم‌دیر وطن‌نينگ واله‌سی،
برچه‌ميز بير تن اېرورميز، بير درخت‌نينگ ياله‌سی،
غفلت اويقوسيدن اويغان، تېبران اۉزبېک باله‌سی،
غم هجوميدن پريشان كۉنگلومی افلاک اېته‌ی.
بو شعر سۉنگّی آلتین سۉزلری بیلن، اې عزیزلریم! بو یازگنلریم برچه‌سی آغیر غملردن آزار تاپگن کۉنگلیم‌نینگ چېکینیش-ناله‌لری‌دیر، قه‌ییرده بۉلمه‌یین کۉنگلیم وطن عشقیده تلپینه‌دی، کېلینگ اېندی برچه‌میز بیرلشگن حالده، غفلت اویقوسیگه غلبه قازانیب، «اۉزی بېک»لیگیمیزگه ایشانگنیمیز بیلن، بو غملر کلفتیدن قوتیلیب، تینچلیک-آبادانلیک مصفا آسمانیده قنات قاقیش یۉللرینی ایزله‌یلیک، دېیه مخاطبلرگه کوچ بغیشله‌ماقچی بۉله‌دی.
یوقاریده اېسلب اۉتگنیمیزدیک، استاذنینگ شعرلریده‌گی سۉزلر وطن عشقیدن، خلق غمیدن یانیب کویگن دردلی بیر انسان تمثالی‌دیر. استاذ بو قاره محنت و قاره دردلرنی بیرمه-بیر باشدن کېچیریب، کۉز بیلن تیک کۉرگن بیر کیشی.
سۉزلریم اداغیده، عزیز استاذیمیزگه اوزاق عمر تیلب، ایجادیگه برکه، قلمیگه تینمسلیک، همده «غم هجومیدن پریشان بۉلگن» کۉنگلیگه غمدن آزادلشیب، خوشبختلیک آسمانیده قنات قاقیب یوریشلرینی ایسته‌یمن.
(اوشبو متن بوندن یېتّی ییل آلدین یازیلگن بۉلیب، آزگینه اۉزگریش بیلن قیته نشر اېتیلدی)
