در ولایت بلخ 58 آبدۀ تاریخی وجود دارد. عمده‌ترین آن‌ها عبارتند از: مزار حضرت علی، بالا حصار بلخ، دیوارهای شهر بلخ، مزار خواجه اکاشا، قلعه تخت پل تپه زرگران، تپه بابا علی شیر، مسجد خواجه ابونصر پارسا، قلعه بابر، منار زادیان، نه گنبد، برج عیاران، آتشکده نوبهار، شهر بانو، کاخ جهان نما و قلعه دختران، تپه سالاران، دره شادیان، بازرک، بهراب، تپه آب لای، کافر قلعه چارکنت، پل امام بکری، مزار بابا حاتم اصم، مزار زین‌العابدین عقیل، شهر جمشید، کوته سنگی مارمل.
یکی از مهم‌ترین این آبده‌ها، مسجد نه‌گنبد است که به «حاجی پیاده» نیز شهرت دارد. این مسجد در سه کیلومتری جنوب شهر بلخ در قریۀ «ده رازی» مربوط به ولسوالی بلخ قرار دارد. به باور شماری از مردم بلخ، مسجد نه‌گنبد نخستین مسجد مسلمانان افغانستان است.
پیشینه
مسجد نه گنبد بلخ پیشینۀ طولانی دارد. به گفتۀ بعضی از نویسندگان سابقۀ تاریخی این مسجد به دورۀ زرتشتیان و بودائیان برمی‌گردد. یعنی« این بنا در نیمۀ دوم سدۀ نهم میلادی و در دورۀ سامانیان ساخته شده است.» پیش از فتح بلخ به دست مسلمانان، این مسجد به نام «معبد نوبهار» و یا «آتشکده نوبهار» یاد می‌گردید. «نو» در سانسکریت یعنی نو و جدید و بهار در اصل «وهار» بوده که در سانسکریت به معنای معبد گفته شده است.
در دوران برمکیان، آتشکده زرتشتی و نیایشگاه بودایی محسوب می‌گردید. بعد از تسلط مسلمانان بر این منطقه، در زمان فضل برمکی، این آتشکده و نیایشگاه، به مسجد تبدیل و به «مسجد جامع» مسما گردید. بعداً به «مسجد نه گنبد» شهرت یافت. در زمان چنگیز خان دهها آبده از جمله این مسجد به آتش کشیده شد. قسمت اعظم آن از بین رفت و تنها چند ستون از آن باقی ماند. اکنون یکی از دروازه‌های ششگانۀ جنوبی شهر بلخ به نام دروازۀ نوبهار یاد می‌شود.
اهمیت
آنچه باعث اهمیت این مسجد می‌گردد چند امر است:
- قدمت تاریخی مسجد: چنانچه اشاره شد، قدمت تاریخی این بنا به دوره بودائیان بازمی‌گردد.
- معماری ظاهری: مسجد نه‌گنبد از زیباترین معماری در میان آثارباستانی افغانستان برخوردار است. معماری و سبک ساخت سنتی، تزیینات و گجکاری‌های زیبا منظرۀ دیدنی ایجاد کرده است. با وجود این‌که بخش بزرگ آن در اثر حوادث از بین رفته اما هنوز جلوه‌های هنر و توانمندی‌های دست بشر در آن، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. ابن بطوطه، یکی از جهانگردان مشهور، این مسجد را نظر زیبایی به مسجدالحمراء در شهر غرناطه اسپانیا تشبیه کرده است.
- مرکز آیین بودایی: مسجد نه‌گنبد که قبلاً به نام نوبهار یاد می‌شد، از مراکز مهم آیین بودایی محسوب می‌گردید. حدود 300 اتاق کوچک در اطراف آن وجود داشت که از آن‌ها به منظور آموزش و تدریس آیین بودایی استفاده می‌شد. علاوه بر این، مراسم‌های مذهبی بودائیان نیز در همین اتاقک‌ها برگزار می‌گردید و مسافران به صورت موقت در آن‌ها اسکان می‌یافتند.
وضعیت فعلی
این مسجد بر روی شش پایه و ستون استوار بوده است که از آن میان تنها چهار ستون باقی مانده و بقیه از بین رفته است. از گنبدها و اتاقک‌های آن نیز اثر برجای نمانده است. گفته می‌شود برای مرمت آن اقداماتی از سوی حکومت روی دست است.
نویسنده: م.ج
منبع عکس: http://atis.af/
