در گنجینه نسخ خطی آرشیف ملی، علاوه از دیگر آثار خطی با ارزش، به تعداد (۷۴) اثر قلمی گهربار و نایاب که به زبان ترکی نگارش یافته است حفظ و نگهداری میشود. در ذات خود کم نظیر و کمیاب اند، این اثرهای قلمی به انواع خطوط (ایغوری، ثلث، نسخ، نستعلیق خوش و شکسته) و البته به کاغذهای مختلف؛ چون: هندی، خانبانع، کشمیری و خوقندی تحریر شده اند که این آثار خطی عبارت اند از: مثنوی لطافت نامه – چنگیز نامه، دیوان صوفی اللہ یار، دیوان مشرب، مکتوبات نوایی وصیت نامۀ حضرت محمد (ص) سجته الاخبار، شرح عقاید، حديقته العارفين وغيره.
طور نمونه چند آن را به معرفی می‌گیریم:
1 – مثنوی لطافت نامه: این اثر مهم به خط ایغوری، به زبان چغتائی ترکی شرقی که مولف آن خجندی است که اثر خود را در اواخر قرن هشتم هـ .ق. به مقابله محبت نامه خوارزمی سال تالیف ٧٥۴، هـ .ق پرداخته است از این اثر دو نسخه دیگر بدست آمده که یکی به شماره 7914 موزیم بریتانیا و دیگری به شماره 1221 به قسم منظوم علی امیری در کتابخانه ملت استانبول قید می باشد. برای معلومات مزید رجوع شود به مقاله دوکتور محمد یعقوب واحدی (غلط های کوچک در کتابهای بزرگ) مجله آریانا شماره های 9 و 10 سال ۱۳۴۵ش، ۱۹۶۱م.
مجله زبان و ادبیات ترکی، نشریه پوهنتون ادبیات استانبول جلد 19 صفحات (۲۳۲ – ۲۳۵) تقریظ عثمان سیر تیکایا بزبان ترکی درباره لطافت نامه ی خجندی گنجه‌ی.
لطافت نامه خجندی مقدمه بزبان روسی – صفحه ۱۲ طبع تاشکند (۱۹۷۶) م فهرست نسخه های خطی ترکی موزه بریتانیا لندن نسخه خطی که در آرشیف ملی حفظ میگردد. به خط ایغوری تحریر شده نوع کاغذ هندی است قطع آن ۱۷x۱۲ سانتی متر بوده وقایه چرم قهوہ‌ئی کهنه مجدول است سطر آن ۱۳ و بدون مزایای هنری می باشد اوراق نسبتاً آب رسیده و لکه دار بوده و مهرهای مدور به رنگ های بنفش و آبی از آرشیف ملی و موزیم ملی کابل به نظر می رسد و قید فهرست 50 /22 و شماره 1158 در مخزن نسخ خطی حفظ است.
2 – سجته الاخبار: ترجمه از فارسی به ترکی مترجم آن یوسف بن عبداللطیف است. این اثر دارای چهار صفحه مقدمه بوده بقیه صفحات بقسم شجره نوشته شده اسامی رجال در بین دایره های ملون که تعداد دایره ها در هر صفحه متعدد بوده و شرح مربوط به آن به ترکی عثمانی است، نوع خط نسخ، نوعیت کاغذ خانبالغ و کاتب و سال کتابت دقیق معلوم نیست اما از شیوه نگارش بر می آید که نوشته قرن ۱۳ هـ ق خواهد بود. سطور صفحات مختلف بوده تعداد اوراق جمعاً ۳۶ وقطع آن ۲۷ × ۱۸ سانتی متر است وقایه چرم زرد می باشد. این شجره از حضرت آدم صفی الله آغاز و به سلطان سلیمان شاه عثمانی ختم شده بعد از آن در دو صفحه نام یک تعداد امرای دوره های بعدی نیز تحریر شده است در وسط نام فرمانده هم به دایره ها نگارش یافته است.
قبل از شروع یک صفحه راجع به پادشاهان ترک بخط نستعلیق خوش بنظر می رسد.
همچنین در فوق آن به رنگ سرخ (ملاحظه شد) سردار نصر اللہ خان کاکای امیر امان الله خان که طرف راست آن مهر موزیم ملی کابل حک شده دیده میشود. اثر خطى هذا قید فهرست ۵ / ۱۳ شماره مسلسل ۴۷۴۹ در مخزن نسخ خطی حفظ می گردد.
۳ – معرفت نامه: از ابراهیم حقی متوفی (۱۱۸۶) هـ ق بخط نسخ ریز به شیوه‌ی عثمانی، کاتب محمد تيمور الكمال ولد فیض الله المنیری تاليف كتاب (١١٧٠) هـ ق سال کتابت جمادی الآخر ۱۲۳۴ هـ ق است لسان ترکی، اثر هذا دارای سه سرلوحه مذهب وملون منقش میناتوری کار بخارا اکثر عناوین به شنگرف نوشته شده بعضی فصول و فنون در بین چوکات طلائی به سفید آب نگارش یافته است، صفحه اخیر کتاب میناتور گل و برگهای تشعیری تذهیب کاری شده و یک صفحه مکتوب از مولف در اخیر کتاب که به بعضی ارادتمندان خویش نوشته است نیز دیده میشود یک تعداد اشکال منظم هندسی به ارتباط متن در وسط کتاب آمده که به الوان مختلف کار شده و اکثر این شکل ها به خطوط طلایی محاط می باشند. قبل از آغاز کتاب بداخل ۹ ورق فهرست کتاب موجود است و آنهم دارای جداول طلا و لوایح مذهب است تعداد سطرها ٣٥ و تعداد اوراق ۳۳۷ می باشد نوع کاغذ کشمیری، وقایه چرم جگری زرکوب بالکدار است قطع (۱۹ x ۳۰) سانتی متر.
کتاب مشتمل بر یک مقدمه سه فن و یک خاتمه است. اثر خطی مذکور قید فهرست 65 /22 و شماره مسلسل ۲۱۶۴ در مخزن نسخ خطی حفظ است.
۴ – شرح عقاید: مولف اثر هذا محمد ابرکویی که توسط شیخ على الصدرى القنوى شرح شده و بعداً محمد بن پیر علی از عربی به ترکی ترجمه شده است در آغاز دارای یک سرلوحه مذهب وملون میناتوری تشعیری یک کتیبه کوچک که زمینه آن بسم تعالی نوشته شده اطراف آن شکل مربع به رنگ طلائی مزین گردیده است اوراق مجدول مطلا است سطر، به دایره های ظریف طلایی کوچک نشانی گردیده عناوین و بعضی کلمات به رنگ شنگرف نگارش یافته است، در حاشیه این اثر بخط نسخ از حافظ محمد شاکر بن احمد بن اسماعیل الارزنجانی نوشتجاتی دیده میشود و این نبشته ها از صفحه الف ورق پنج شروع الى صفحه الف ورق ۱۸۱ را در بر گرفته است سال کتابت حاشیه ۱۲۱۵ هـ ق بوده که ۳۲ سال بعد از متن نوشته شده است، خط متن نسخ بوده و کاتب آن سید عمر بن مصطفی است، سال کتابت متن ۱۱۸۳ هـ ق می باشد. نوعیت کاغذ آن خوقندی، تعداد اوراق ۱۸۴ و سطر هر صفحه متن ۱۳ است قطع ۱۸ × ۱۰ سانتی متر می باشد، اثر هذا قید فهرست ۱۱۱/ ۲۰ و شماره مسلسل ۳۸۹ در مخزن نسخ خطی آرشیف ملی حفظ می گردد.
۵ – دیوان صوفی اللہ یار: این اثر خطی یکی از آثار مهم زبان ترکی است که دارای ۱۶۶ صفحه بوده و هر صفحه ۱۳ سطر دارد قطع آن ۲۵ x ۱۵ سانتی متر، نوع خط نستعلیق خوانا و نوعیت کاغذ خوقندی است قبل از شروع صفحه اول و آغاز ورق اول دارای میناتور مذهب تشعیری است اوراق مجدول مطلا بوده کاتب نامعلوم ولی تاریخ کتابت ۱۳۰۴ هـ ق است بعد از وفات نامه منظوم حضرت محمد ص بداخل ۶ صفحه نیز به ترکی شرقی و یک رساله در بیان مدینه الرجال ترمز به دری در داخل ۵ صفحه به اخیر این مجلد تحریر شده است و قایه بخارایی زرد ضربی دار، قاعده چرم سرخ. اثر هذا قید فهرست ۱۷ / ۱۸ در مخزن نسخ خطی آرشیف ملی حفظ می گردد.
عابده حیدری
