بخش دوّم: جدا و پیوسته‌نویسی[1]
تعریف جدا و پیوسته‌نویسی: منظور از این اصطلاح شیوة کتابت کلمات ترکیبی از نظر جدایی و پیوستگی است. مانند:
جدانویسی پیوسته‌نویسی
اینجا اینجا
آنگونه آنگونه
آنها انها
شورایعالی شورایعالی
دانشپژوه دانشپژوه
چشمپوشی چشمپوشی
کلمات ترکیبی از سه نوع قاعده پیروی[2] می‌کند:
الف. جدانویسی: در جدانویسی کلمات به شکل مستقل و با فاصله از کلمات قبل و بعد از خود نوشته می‌شوند. در تایپ کمپیوتری از طریق کلید «اسپس» (Space) کلمات از همدیگر جدا می‌شوند. مانند: خون با خون شسته نمی‌شود.
ب. پیوسته‌نویسی: کلماتی که پیشوند یا پسوند دارند و کلمات ترکیبی، پیوسته نوشته می‌شوند. مثل:
بنویسیم ننویسیم
نرفت نه رفت
گلدان گلدان
چمنزار چمنزار
کتابخانه کتابخانه
غلامعلی غلامعلی
ج. نیم‌فاصله: در نیم‌فاصله[3]، کلمات ترکیبی که یک معنا دارند، به صورت نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. در تایپ کمپیوتری، با گرفتن کنترل÷ شفت÷ 2 (Ctrl+Shift+2 ) نوشته میشود. مثل:
بنویسیم ننویسیم
میشود میشود
آنها آنها
آنهم آنهم
نیم‌فاصله نوعی از پیوسته‌نویسی است که طی سالهای اخیر رواج گردیده است. هدف از آن سهولت در خواندن می‌باشد.
حال با توجه به مطالب فوق، برای جدا و پیوسته‌نویسی کلمات ترکیبی، یک سر قواعد کلی‌ای را ذکر کرده‌اند[4] که در اینجا به آنها اشاره میشود:
الف. کلمات مرکّبی که باید پیوسته نوشته شوند:
- کلماتی که با پیشوند ساخته شده‌اند، با نیم‌فاصله از پیشوند نوشته می‌شوند مگر در موارد خاص که با پیشوندهای «ب»، «بی» و «هم» ساخته شده باشند. مانند: برفت، بگفت، بیچار، بیمار، همراه، همسر.
- کلماتی که با پسوند ساخته شده‌اند، پیوسته نوشته می‌شوند؛ مگر در دو مورد:
الف. حرف پایانی جزء اوّل با حرف آغازی جزء دوّم یکسان باشد. مانند: نظام‌مند، آب‌نان، پیش‌بینی‌ها، کوه‌ها.
ب. جزء اوّل آن عدد باشد. مثل: پنج‌گانه، ده‌گانه، پانزده‌گانه.
- مرکّب‌های بسیط‌گونه. مانند: یکتا، آبرو، رختخواب، کتابخانه، نیشکر، یکشنبه، پنجشنبه، هفتصد.
- جزء دوّم با «آ» آغاز شده و تک‌هجایی باشد. مثل: گلاب، خوشاب، هماهنگ، همایش.
- کلمات مرکّبی که جزء دوّم آنها تک‌هجایی باشد. مثل: استاندار، کتابدار، آشپز.
- کلمات مرکّبی که یک جزء آن کاربرد مستقل نداشته باشد. مثل: غمخوار، گفتار، دمساز.
- در صورتی که جدانویسی موجب التباس و اشتباه شود، باید پیوسته نوشته شود. مانند: بهیار (بِه‌یار)، بهروز (بِه روز).
ب. کلمات مرکّبی که باید جدا/ نیم‌فاصله نوشته شوند:
- ترکیبات اضافی: شورای عالی، حاصل‌ضرب، آب‌لیمو.
- جزء دوّم با «الف» آغاز شده باشد: دل‌انگیز، کم‌احساس، عقب‌افتادگی.
- حرف آخر جزء اوّل با حرف اوّل جزء دوّم عین هم باشد. مثل: آیین‌نامه، چوب‌بری، کم‌مصرف.
- مرکّب‌هایی که از دو جزء مکرّر تشکیل شده است. مثل: هق‌هق، تک‌تک.
- مرکّب‌هایی که یک جزء آنها کلمۀ دخیل فرنگی باشد. مثل: شیک‌پوش.
- ترکیب‌های عربی. مثل: مع‌ذالک، علی‌هذا، مع‌هذا، حق‌تعالی، علی‌ایّ‌حال، ان‌شاءالله، باری‌تعالی.
- یک جزء مرکّب، عدد باشد. مانند: هشت‌بهشت، پنجتن، هفت‌گنبد. بجز عدد «یک» که گاهی جدا و گاهی پیوسته نوشته میشود. مثل: یکشبه/یکشبه، یکسره/ یکسره، یکپارچه/ یکپارچه.
- مرکّب‌هایی که جزء اوّل آنها به «ها»ی غیر ملفوظ ختم شده باشد. مانند: پایه‌دار، کناره‌گیر، بهانه‌گیر.
- مرکّب‌هایی که پیوسته‌نویسی آنها باعث طولانی شدن و نامأنویسی آنها گردد. مانند: عافیتطلبی، مصلحتبینی، حقیقتجویی، تقسیمبندی. بهتر است این کلمات با نیم‌فاصله نوشته شوند. مانند: عافیتطلبی، مصلحتبینی، حقیقتجویی، تقسیمبندی.
- مرکّب‌هایی که به صورت املایی چندگانه دارند. مثل: پابرهنه/ پای‌برهنه؛ پامال/ پای‌مال.
- یک جزء مرکّب صفت مفعولی یا فاعلی باشد. مانند: پاک‌کننده، اجل‌رسیده، نمک‌پرورده.
- یک جزء آن اسم خاص باشد. مانند: عیسی‌دم، موسی‌صفت.
- در صورتی که پیوسته‌نویسی باعث ابهام گردد. مثل: پاک‌دامن، پاک‌نام.
پی‌نوشت‌ها:
[1] . برخی اصل را بر جدانویسی و برخی اصل را بر پیوسته‌نویسی می‌دانند.
[2] . فرهنگستان زبان وادب فارسی، 1391: 39-43. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، اصل را بر جدانویسی و غلام‌حسین‌زاده اصل را بر پیوسته‌نویسی قرار داده است. این نبشته نیز به پیروی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عرف رایج افغانستان و ایران، اصل را بر جدانویسی گذاشته است. در جدانویسی کلمات مرکّب، اصل بر بی‌فاصله‌نویسی یا به تعبیر دیگر نیم‌فاصله‌نویسی است.
[3] . محمّدی‌فر، فاصله بین کلمات را به سفیدی و سفیدی تهی دسته‌بندی کرده است. منظور وی از سفیدی فاصلۀ کامل میان دو کلمه است که در تایپ کمپیوتری با کلید Space گذاشته میشود. مثل: کتاب را خواندم. امّا «سفیدی تهی» همان نیم‌فاصله است که در تایپ کمپیوتری با کلید Ctrl+Shift+2 گذاشته میشود. (محمّدی‌فر، 1381: 256- 258)
[4] . این قواعد را «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» برای جدا و پیوسته‌نویسی در کتاب «دستور خط فارسی» نوشته است.
