اشاره: رسم و رواج‌ها تابع عوامل محیطی و جغرافیایی است. هر منطقه فرهنگ و رسم و رواج‌های خاص خود را دارد. جشن نوروز نیز در هر منطقه و ولایت فرق می‌کند. جشن نوروز در بامیان با آداب و رسوم ویژه همراه است. در این ارتباط گفتگوی کوتاهی داشتیم با ذکی ضیا یکی از باشندگان دره شاه فولادی ولایت بامیان. او که از رشته زمین‌شناسی فارغ شده و خانواده‌اش در بامیان زندگی می‌کند، راجع به رسم و رواج‌های این منطقه برای ما معلومات داد که در زیر آن را می‌خوانید.
قابل یادآوری است که این گفتگو سال‌های پیش انجام شده ولی به دلایل مختلف از نشر بازمانده است و اینک خدمت خوانندگان عزیز پیشکش می‌گردد.
**
بازی فقیرک
فقیرک یا بابولا که نام دیگرش کمپیرک است، بازی یا تمثیل بسیار جالبی است. شخصی لباس کهنه و فقیرانهای می‌پوشد، ریش سفید که شاید از پشم بز باشد را به صورتش می‌چسپاند و چنان می‌آراید که کاملاً شبیه مرد کهن‌سال فقیر می‌نماید. فقیرک/کمپیرک یا بابولا چند نفر همراه خود دارد. با شعار آمدن فقیر «گریختن بلا» که معنایش همانا آمدن بهار و سرسبزی، طراوت و رفتن زمستان و برف است، خانه به خانه می‌رود و برای خانواده‌ها دعا می‌کند و سال نیک و خوشی برای آن‌ها می‌خواهد. مردم نیز باخوشی برایش پول، تخم‌مرغ، آرد، گندم، روغن و برنج می‌دهند. به او احترام می‌گذارند. چنین می‌پندارند که گاهی حضرت خضر (ع) به شکل فقیر در بین مردم می‌آید. مردم قریه آمدن بابولا در خانه‌های‌شان را به فال نیک می‌گیرند و برای این‌که برکت جای فقر و تنگدستی را بگیرد برایش صدقه می‌دهند. کمپیرک برای نوزادان هم دعا می‌کند و بهار عمرش را طولانی و سبز و پرثمر می‌طلبد.
در بازی فقیرک دو گروه تشکیل می‌شود؛ یک گروه با لباس سبز و گروه دیگر با لباس سفید آراسته می‌شوند. سبز نماد بهار و سفید نماد برف است که با آمدن گروه سبز، گروه سفید به راه خود می‌رود و صحنه را ترک می‌کند.
شاید این رسم و عنعنه بین مردم بامیان و ولایت‌های دیگر مشترک باشد. طی سال‌های پسین این بازی کمرنگ شده است.
خانه‌بخشی
دو شب پیش از سال نو را به نام «عید مرده» و یک شب مانده به سال نو را «عید زنده» می‌خوانند. شب عید مرده، نان سرخ و چلپک می‌پزند. برای ارواح اموات شان درود می‌فرستند و برای شان آرامش می‌خواهند. در شب «عید زنده» غذا‌هایی چون شوربا، پلو و قورمه می‌پزند. فامیل‌های نزدیک در این دو شب، به خانه‌های یکدیگر شان تقسیم می‌شوند و با دوستان شان یکجا غذا را صرف می‌کنند. «چلپک» از آرد خمیرشده که در بین روغن سرخ شده باشد، ساخته می‌شود. گاهی «چلپک» را در بین فامیل‌های شان تقسیم می‌کنند.
زیارت
رفتن به زیارت‌ها یکی از رسم‌های دیگر در ولایت بامیان است. مردم ساعت‌های نه یا ده صبح، بعد از این‌که با دوستان نزدیک شان عید کردند، برای رفتن به زیارت‌ها آمادگی می‌گیرند. در مرکز بامیان دو زیارت مشهور است؛ یکی به نام «میر هاشم» و دیگری به نام «میر سیدعلی». در روز اول سال نو مردم از قریه‌های دور دست مرکز در این زیارت تجمع می‌کنند. مقام‌های دولتی چون والی، ولسوال، علما و روحانیان از جمله مهمان‌های خاص این برنامه عیدی می‌باشند. والی ولایت؛ پلان‌هایی را که در سال نو مد نظر دارد با مردم شریک می‌سازد و از مردم می‌خواهد که در آبادانی ولایت شان سهم بگیرند. همچنان والی از کارکرد‌های یک سال گذشته شان برای مردم گزارش می‌دهد. در وسط برنامه سرود نوروزی از طرف پسران و دختران اجرا می‌شود. در پایان برنامه یک عالم دین راجع به فضلیت سال نو صحبت می‌کند. برای کسانی که راجع به نوروز معلومات ندارند معلومات می‌دهد که چرا از سال نو تجلیل به عمل می‌آورند. زیارت میر هاشم‌آقا جای مخصوص برای معیوبان دارد. افرادی که معیوبند پیش از سال نو در آنجا برده می‌شوند. معیوبان برای چند روز به تنهایی در همانجا می‌باشند. تعدادی شفا می‌یابند و در روز نوروز به حضور همه اعلان می‌شود که در سال نو به برکت این زیارت شفا یافته است.
زیارت اهل قبور
باشنده‌های مرکز بامیان در روز اول نوروز قبل از طلوع آفتاب به زیارت قبور می‌روند. «نان سرخ» از شیرینی‌هایی است که زایرین آن را به سر خاک اموات می‌برند. به روح اموات شان فاتحه می‌خوانند. شیرینی که همان نان سرخ است روی قبرها گذاشته می‌گذارند تا پرنده‌هایی که روی قبرها می‌نشینند بخورند.
مراسم جهنده بالا
مردم بامیان مثل مردم ولایت‌های بلخ و کابل مراسم «جهنده بالا» نیز در سال نو اجرا می‌کنند. بعد از این‌که مراسم زیارت «میر هاشم‌آقا» را انجام دادند، به زیارت «میر سیدعلی» می‌روند. مراسم جهنده بالا با حضور گستردۀ مردم در زیارت «میر سیدعلی‌آقا» اجرا می‌شود. علم را باشنده‌های مرکز بامیان قبل از سال نو آماده می‌کنند. برای علم جایی خاص را در نظر می‌گیرند. درباره بالا کردن جهنده تعبیر‌های محلی وجود دارد؛ اگر علم به آسانی از جای خود بالا شد سال آرام و پر خیر و برکت پیش‌رو است؛ اما اگر علم از جای خود به آسانی بلند نشود، سال نو یک سال پرمشکل تعبیر می‌شود. در مراسم جهنده بالا مقام‌های دولتی از طبقۀ سنی و شیعه شرکت می‌کنند.
بازی‌هایی که در سال نو در ولایت بامیان معمولند عبارتند از: تخم‌جنگی، بودنه‌جنگی، سگ‌جنگی و اسب‌دوانی.
تخم جنگی تخم‌جنگی طوری است که جوانان و کودکان تخم‌ها را میان آب می‌جوشانند. برای زیبایی بیشتر، آن‌ها را رنگ می‌کنند. بعد تخم‌ها را نوک به نوک یا تَه به تَه سر به سر جنگ می‌دهند. هر تخم که شکست صاحب آن بازنده است.
سگ‌جنگی
افرادی که سگ نگه‌داری می‌کنند در سال نو سگ‌های نا‌می‌شان را برای مسابقه می‌آورند. دو سگ در میدان رها می‌شوند. هر کدام حریفش را زیاد دندان گرفت برنده است. صاحبان سگ‌ها بعضاً شرط می‌بندند؛ هرکدام بازنده شد شرطی را باید بپردازد.
اسپ‌دوانی یا بز کشی
چاپ‌اندازان با اسپ‌های‌شان از ولسوالی‌های هفتگانه بامیان به مرکز جمع می‌شوند. پیش از شروع بزکشی، سرمایه‌داران برای برندگان جایزه می‌گذارند. مقدار جایزه متفاوت است.
بودنه جنگی؛
بودنه پرندۀ کوچکی است اما در جنگ کردن از مهارت بالایی برخوردار است. این رسم خیلی زیاد معمول نیست.
نوروزی
فامیل‌هایی که پسر‌های شان نامزاد دارند، در سال نو برای عروس‌شان تحفه می‌گیرند. فامیل داماد یکجا با داماد پیش از سال نو در خانه عروس نوروزی را می‌برند. تحفه‌های نوروزی متفاوت است. بعضی خانواده‌ها وسایل آرایش برای عروس می‌گیرند و بعضی هم لباس نو می‌گیرند تا عروس در سال نو آن را بپوشد.
کنسرت موسیقی
طی سال اخیر حکومت اشرف غنی، بامیان برای سه روز کنسرت موسیقی اجرا می‌شد. خواننده‌هایی چون داوود سرخوش و سید انور هنر نمایی می‌کردند. اشتراک در این جشن آزاد نبود. برای اشتراک در کنسرت تکت فروخته می‌شد. علاقه‌مندان از ولایت‌های همجوار نیز در کنسرت صلصال شرکت می‌کردند.
خیرات کردن
در مرکز بامیان در روز اول سال نو مراسم سخنرانی در مساجد برپا می‌شد. از طرف اهالی قریه گاو و گوسفند به عنوان خیرات حلال می‌شود. از گوشت گاو و گوسفند «گوشت‌کوچه» آماده می‌کردند. در ختم مجلس برای همه «گوشت‌کوچه» داده می‌شد.
اسکی / لخشک
دره‌های شاه فولادی و دره خشکک در سال نو پوشیده از برف می‌باشد. سال‌های پیش اول بهار وقتی هوا گرم می‌شد، برف‌ها آب می‌گرفت و از طرف شب که هوا سرد بود برف را یخ می‌زد. در روز‌های نوروز «سرجه» می‌شد. بچه‌های خورد و کلان روی برف اسکی‌بازی می‌کردند. بچه های خورد با «کاوش‌ها» اسکی‌بازی می‌کردند.
- تهیه‌کننده: حسین‌علی حیدری
- مصاحبه‌شونده: ذکی ضیا
