محرم یکی از ماه‌های تقویم هجری‌قمری است که در آن یکی از رخ‌دادهای مهم تاریخ اسلام که به نام واقعهٔ کربلا یاد می‌شود، به وقوع پیوسته است. حادثه‌ای که در پی آن، امام حسین، سومین امام شعیان و یارانش در سال ۶۱ هجری‌قمری به شهادت رسیده‌اند. شیعیان هر ساله در سراسر جهان، دههٔ اول این ماه را و در بعضی از جاها تا «اربعین» چهل روز بعد از این واقعه را عزاداری می‌کنند.
شیعیان افغانستان رسم و رواجهای خاص خود را دارند که از جمله سخنرانی، نوحه‌خوانی، واقعه‌خوانی، روضه‌خوانی سینهزنی، پخش نذر و غیره از جمله مناسک‌های هستند که از روز اول ماه محرم شروع می‌شوند.
سوگواری شیعیان از روز اول این ماه شروع می‌شود و در روز دهم که واقعهٔ کربلا در آن رخ داده است به اوج خود می‌رسد.
در بین روزهای محرم، روزهای خاصی نیز وجود دارد که با رسم و رواج خاص بزرگداشت می‌شوند که آن را می‌توان چنین بازخوانی کرد:
روز هفتم محرم
در تاریخ می‌نویسند که در روز هفتم محرم، عبدالله پسر زیاد، نامهای را برای عمر پسر سعد می‌فرستد و به او دستور می‌دهد تا آب دجله فرات را به روی امام حسین و یارانش ببندد و اجازهٔ نوشیدن حتی قطره‌ای را هم به آنها ندهند.
شهادت علی‌اصغر
روز هفتم محرم برابر است با شهادت کوچک‌ترین عضو خانوادهٔ امام حسین، علی‌اصغر. شیعیان به عنوان باب‌الحوائج به او متوسل می‌شوند. در این دهه معمولا شب و روز هفتم محرم در ایران به سوگواری برای علی‌اصغر اختصاص دارد. اما در افغانستان در روز نهم محرم. در این روز، عزاداران در افغانستان به پخش شیر، شربت، چای و… در سقاخانه‌ها، نوحه‌خوانی، مداحی و سینهزنی میپردازند.
«عَلَم‌کشی»
یکی از مراسم سنتی دیگر شیعیان افغانستان است که در شب روز هفتم ماه محرم انجام می‌شود. این روز را عزاداران به یاد رشادت، پرچم‌داری و وفاداری سقای طفلان حضرت عباس(ع) به سوگواری میپردازند. در این مراسم عزاداران عَلَمی را که به نام عَلَم حضرت عباس یاد می‌شود را در خیابان‌ها، مساجد و تکیه‌خانه‌ها با نوحه‌خوانی و سینهزنی می‌گردانند. در کشور ایران اما روز نهم محرم را، روز حضرت عباس(ع) می‌نامند و از آن بزرگداشت به عمل می‌آورند.
تعدادی زیادی از مردم هم به این باورند که حضرت عباس(ع) قبل از روز عاشورا یعنی در تاسوعا هنگامی که قصد داشتند برای کاروان حسینی آب بیاورند به شهادت رسیده‌اند.
روز نهم محرم«تاسوعا»
روز نهم محرم که به نام تاسوعا نیز یاد می‌شود، یکی از روزهای است که شیعیان به سوگواری و بیان فضائل آن، میپردازند. در این روز نیز سوگواران مراسم سینهزنی، زنجیرزنی و نوحه‌خوانی برگزار می‌کنند.
در بسیاری از کشور‌های اسلامی، روز تاسوعا و روز عاشورا رخصتی عمومی می‌باشند.
در یکی از کتاب‌های تاریخی در رابطه به واقعهٔ کربلا چنین آمده است که، «در روز عاشورا چون سپاه دشمن آب را بر امام حسین(ع) و یارانش بستند، تشنگی بر آنها سخت گذشت. کودکان از شدت تشنگی می نالیدند. امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل درصدد تهیه آب با هم وارد میدان جنگ شدند و به سمت فرات حرکت کردند.»(شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص109؛ الثاقب فی المناقب، ص341)
«گهواره‌کشی»
از جمله مراسم مذهبیسنتی دیگری است که در بین شیعیان افغانستان رواج است. در روز نهم ماه محرم، عزاداران گهوارهٔ را که به نام گهوارهٔ علی‌اضغر می‌نامند با نوحه‌سرایی و سینهزنی در مسجدها، تکیه‌خانه‌ها و خیابان‌ها به روی دوش‌شان انتقال داده به عزاداری میپردازند.
در تاریخ آمده است که، در دهمین روز ماه محرم سال ۶۱ ق، پس از بیعت‌نکردن امام حسین(ع) با یزید پسر معاویه واقعهٔ عاشورا به وقوع پیوسته که در پی آن امام حسین(ع) با یارانش به شهادت رسیده‌اند و خانواده‌اش هم به اسارت.
واقعهٔ عاشورا را دلخراش‌ترین واقعهٔ تاریخ اسلام می‌نامند. به همین خاطر، شیعیان در سراسر دنیا در این روز سوگواری می‌کنند. در روز عاشورا نیز مراسم چون سخنرانی، واقعه‌خوانی، نوحه‌سرایی، سینهزنی، دعاخوانی و پخش نذر در بین شیعیان رواج است. همچنان در این روز دسته‌های سینهزنی از یک محل به محل با نوحه‌خوانی و سینهزنی می‌روند و با دستهٔ سینهزنی و عزاداری آن محل یکجا به عزاداری میپردازند که این رسم را «دسته‌رفتن» می‌نامند.
«شام غریبان»
شیعیان شب یازدهم محرم را به نام «شام غریبان» یاد می‌کنند. بعد از شهادت امام حسین(ع)، خانوادهٔ امام به اسارت سپاه یزید می‌افتند. این شب هم به تقلید از شب‌های تاسوعا و عاشورا به طور سنتی از طرف عزاداران به حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) تعلق می‌گیرد.
«شمع‌افروزی»
شمع‌افروزی از جمله مراسمی است که عزاداران حسینی در شب یازدهم ماه محرم آن را برگزار می‌کنند.
سوگواران شمع‌ها را به یاد شهدای کربلا روشن می‌کنند و به سینهزنی و نوحه‌سرایی میپردازند.
روز سیزدهم ماه محرم
قرار نقل شیعیان، در سیزدهمین روز ماه محرم، اسیران کربلا و خانوداهٔ امام حسین(ع) را سپاه یزید به مجلس پسر زیاد می‌برند و بعدا به زندان کوفه می‌افکنند. به این خاطر شیعیان روز سیزدهم ماه محرم را نیز به عزاداری سپری می‌کنند.
در کتاب بحار الانوار از علامه مجلسی چنین آمده است که، در این روز زنان بنی اسد برای برداشتن آب راهی نهر فرات شده در کنار نهر فرات با پیکرهای بی جان کشته‌هایی مواجه شدند که گویی همین امروز جان باخته‌اند.
زنان شیون کنان و گریان به عشیره خود بازگشته خطاب به مردان عشیره گفتند شما را چه می‌شود که نشسته‌اید و پیکر بی‌جان امام حسین(ع)، اهل بیت و یارانش پاره پاره روی ریگ‌های بیابان افتاده اند؟
شما در روز قیامت هنگام روبرو شدن با پیامبر، حضرت زهرا و امیرمومنان حضرت علی(ع) چه پاسخ خواهید داد و چگونه عذر تقصیر خواهید آورد؟ اگر شما اقدامی ننمائید ما خود اقدام به تدفین ایشان خواهیم نمود.
روز چهلم ماه محرم«اربعین حسینی»
شیعیان چهلمین روز محرم را نیز به سخنرانی، نوحه‌خوانی، سینهزنی و سوگواری میپردازند. ویکی شیعه می‌نویسند که، براساس برخی از نقل‌ها، اسیران کربلا روز ۲۰ صفر سال ۶۱ قمری در بازگشت از شام، برای زیارت مدفن امام حسین(ع) به کربلا رفتند؛ البته گروهی از علما همچون شیخ مفید و شیخ طوسی تصریح کرده‌اند که اسرا در بازگشت از شام به مدینه رفتند. همچنین جابر ابن عبدالله انصاری در این روز به‌عنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده است. براساس قول مشهور، سر امام حسین(ع)، در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد.(صفحه انترنیتی ویکی شیعه)
برخی از مهم‌ترین رسم و رواجهای مذهبیسنتی ماه محرم در بین شیعیان افغانستان قرار زیر است:
«سیاه‌پوشیدن، سیاه پوش‌کردن و برافراشتن پرچم»
عزادارن حسینی از آغاز ماه محرم مسجدها و تکیه‌خانه‌ها را به رسم عزاداری سیاه پوش می‌کنند و پرچم‌های که با شعارهای مذهبی شیعیان آراسته شده‌اند بر در و دیوارها می‌افرازند. دیده می‌شود که در این ماه اکثریت عزاداران لباس‌های سیاه که نشان‌گر عزا و غم است را نیز بر تن می‌کنند.
«ایجاد سقاخانه»
پس از آغاز ماه محرم، عزادارانی که معمولا در مناطق شهرنشین افغانستان رواج است، حجره‌های را که «سقاخانه» به آن می‌گویند می‌سازند که در ایام سوگواری از داخل آن به مردم نذر، چای و شیر پخش می‌کنند.
«سینهزنی»
یکی از فراگیرترین مراسم مذهبی ماه محرم است که تقریبا در بین تمام شیعیان رواج است. عزاداران با نوحه‌خوانی و سینهزنی از این ماه تجلیل به عمل می‌آورند.
«سخنرانی»
سخنرانی هم از جمله رسم و رواجهای است که در ماه محرم به مناسبت تجلیل از واقعهٔ کربلا برگزار می‌شود. روحانیان و واعظان در این ماه به سخنرانی در مورد رخ‌داد کربلا میپردازند.
«زنجیر زنی»
عزاداران در زمانی که مشغول به نوحه‌خوانی و سینهزنی هستند، به زنجیرزنی نیز میپردازند. این آلت از یک خوشه زنجیر و یک دستهٔ چوبی ساخته شده است که حکم یک تازیانه را دارد، عزاداران در هنگام سینهزنی و نوحه‌خوانی بر شانه‌های خود فرود می‌آورند.
«نوحه‌خوانی»
نوحه یک قطعهٔ ادبی است که با آهنگ خوانده می‌شود و دربارهٔ یک واقعهٔ غم‌انگیز نوشته شده است. در ماه محرم عزاداران با نوحه‌سرایی به سینهزنی و تجلیل از محرم میپردازند.
«واقعه‌خوانی»
معمولا در ماه محرم رسم بر این است که در کنار سخنرانی، شیخ‌ها در مراسم عزاداری به واقعه‌خوانی میپردازند و آنچه را که در کربلا رخ داده است برای حاضران در مجلس بازگو می‌کنند. شیخ‌ها و واقعه‌خوانان با خوانش تاریخ و رخ‌دادهای کربلا به عزاداری پرداخته و از محرم بزرگداشت می‌کنند.
«قمه‌زنی»
رسم مذهبی است که معمولا در ماه محرم اجرا می‌شود. این رسم اگرچند از طرف اسلام و مذهب‌شیعیان مردود است ولی از طرف تعدادی از عزاداران اجرا می‌شود. قمه‌زنی که در بین بعضی از شیعیان رواج است با ضرب‌زدن به سر و پشت، توسط آلهٔ برنده که «قمه» به آن گفته می‌شود صورت می‌گیرد. قمه‌زنی از جمله مراسم قدیمی است که به شیعیان از قدیم مانده است ولی فعلا بسیار کم به چشم می‌خورد.
«سینه‌پدری»
یکی از قدیمی‌ترین مراسم عزاداری است که در مناطق روستایی شیعیان در افغانستان معلولا در شب و روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. سینه‌پدری نوعی از سینهزنی است که معمولا در روستاها رواج است. عزاداران به دو دسته تقسیم شده با گفتن نامهای امامان روبه‌روی هم به صورت ایستاده به اجرای سینه‌پدری میپردازند.
«نذر امام»
از آنجایی که شیعیان در ماه محرم سوگوارند، در این ماه بیشتر به نذر و حاجت‌خواهی نیز مصروف‌اند. نذر امام هم که یکی از مراسمی مذهبی-سنتی شیعیان روستانشین است که در ماه محرم برگزار می‌شود. در بعضی روستاها مردم رواج دارند تا برای امام حسین(ع) و یارانش در این ماه به مردم نذر بدهند. این رسم در بسیاری از روستاها به صورت نوبتی در بین اهالی روستا برگزار می‌شود.
فیروز میرزا
