قاعدۀ ضمایر ملکی و مفعولی[1]
ضمایر ملکی و مفعولی (ام، ات، اش/ -َم، -َت، -َش مان، تان، شان) در صورت اضافه، بدون «الف» نوشته می‌شوند:
بنویسیم ننویسیم
کتابم کتاب ام/کتاب‌ام
کتابت کتاب ات/ کتاب‌ات
پایم پای ام/ پای‌ام
کلمات مختوم به مصوّتهای «ا» و «-ُ» (الف ممدوده، واو معروف و مجهول) و «ها»ی غیرملفوظ،[2]در صورتی که به «یا»ی مصدری، «یا»ی نسبت، «یا»ی نکره، یا وحدت متّصل شوند، با دو «ی» (یی) نوشته می‌شوند:
دنیایی مثال: دنیایی می‌خواهم که در آن جنگ نباشد. (نکره)
آسیایی مثال: مسابقات فوتبال آسیایی به زودی شروع می‌شود. (نسبت)
دانایی مثال: دانایی تواناییست (مصدری)
لیمویی مثال: فرید پیراهن لیمویی پوشیده بود. (نسبت)
مویی مثال: او سر مویی هم به برادرش علاقه نداشت. (وحدت)
دویی مثال: دویی در بین دوستان پسندیده نیست (مصدر)
سرمه‌یی مثال: پروانه پیراهن سرمه‌یی پوشیده بود. (نسبت)
قاعدۀ «ه»[3] بیان حرکت و « ة» عربی
- کلمات مختوم به «ها»ی بیان حرکت (غیرملفوظ)، در صورتی که به «گان» و «ها»، جمع بسته شوند، «ها» بر حال خود باقی میماند:[4]
بنویسیم ننویسیم بنویسیم
زندهگان زندگان[5] زنده‌ها
رونده‌گان روندگان رونده‌ها
ستارهگان ستارگان ستاره‌ها
تشنهگان تشنگان تشنه‌ها
- «ها»ی بیان حرکت در کلمات مختوم به آن، در صورت اتّصال به پسوند، در حالت اوّلی باقی میماند:[6]
بنویسیم ننویسیم
خانهدار خاندار
علاقهمند علاقمند
اندیشهمند اندیشمند
سبزهزار سبزوار
جامهدان جامدان
بهره‌مند بهرمند
- کلمات مختوم به «ها»ی بیان حرکت، در صورت اتّصال به«یا»ی حاصل‌مصدر یا «یا»ی نسبت، «ها»ی بیان حرکت به گاف تبدیل می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
خانگی خانه‌گی
دیوانگی دیوانه‌گی
زندگی زنده‌گی
هفتگی هفته‌گی
- در صورتی که «یا»ی نکره یا وحدت، به کلمۀ مختوم به «ه» بیان حرکت اضافه شود، به صورت «ای» نوشته می‌شود[7]:
بنویسیم ننویسیم
خانهای خانۀ
دانهای دانۀ
کاشانهای کاشانۀ
- تای گرد(ة) عربی در صورتی که در آخر کلمه تلفّظ شود، در زبان فارسی دری به «ت» تبدیل می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
آیت آیة
رحمت رحمة
نعمت نعمة
برکت برکة
نکته 1: بجز در کلماتی چون صلوة، زکوة، رحمةالله، دایرةالمعارف.
نکته 2: در صورتی که تای گِرد در آخر کلمه در فارسی دری تلفّظ نشود، به شکل «ها»ی غیرملفوظ (ه) نوشته می‌شود. مانند: علاقه، فاطمه، قابله، کلمه، معاینه.
نکته 3: در کلمات عربی رایج در زبان فارسی دری حالت عربیِ آن حفظ می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
لیلة‌القدر لیلت‌القدر
ثقة‌الاسلام ثقت‌الاسلام
دایرةالمعارف دایرت‌المعارف
اصطلاحات حجت‌السلام و آیت‌الله استثناست.
نکته 4: «و» بعضی از کلمات عربی، در زبان فارسی دری حذف می‌شود:
بنویسیم ننویسیم
زکات زکوة
حیات حیوة
مشکات مشکوة
صلات صلوة
پی‌نوشت‌ها:
[1] . بعضی به جای ضمایر ملکی و مفعولی، ضمایر شخصی متّصل یا اضافی نوشته‌اند. ضمایر مان، تان و شان از کلمات پیش از خود جدا نوشته می‌شوند. مثل: کتابمان، کتابتان، کتابشان. برخی آن‌ها را پیوسته نوشته‌اند. مانند: کتابمان، کتابتان، کتابشان. (حری، 1391: 123)
[2] . این مورد را هردو اثر اتحادیه نویسندگان و فرهنگستان ادب فارسی پذیرفته‌اند.
[3] . «در حال حاضر این طرز نوشتن بر مبنای حذف «ها»ی غیرملفوظ همگانی شده و نظر اکثر دستورنویسان همین است. دلیل اینکه «ه» غیرملفوظ حذف می‌گردد، این است که این «ه» در اصل، «ه» بیان حرکت است؛ یعنی این «ه» وظیفه‌اش بیان نمودن حرکت حرف ماقبل خودش بوده/ است و در بسیاری از واژه‌ها مثل خجسته، نامه وغیره واج پایانی آن در فارسی میانه به «گ» ختم می‌شود که به مرور ایام از بین رفته؛ اما در ترکیب مجدد با «یای»مصدری و «ان» جمع، دوباره تلفظ آن به حالت اول برگشته است. به همین جهت لزومی ندارد که «ها»ی غیرملفوظ که در حقیقت در اصل کلمه وجود ندارد، حفظ شود.» (فضائلی، حسن، 1401، دست‌نوشته)
[4] . فاریابی، 1363: 16.
[5] . شریعتی سحر، کلمات زندگان، مردگان، ستارگان، بندگان، زندگی، بندگی، خستگی و هفتگی را بدون ذکر «ه» بیان حرکت، درست دانسته است. (شریعتی سحر، 1392: 80)
[6] . حری، 1391: 117 .
[7]. یعنی صامت میانجی «الف»، بین «ه» و «ی» قرار می‌گیرد. (حری، 1391: 117)؛ انوری و پشت‌دار، 1381: 35.
[8] . فرهنگستان، روش املای زبان دری، غلام‌حسین‌زاده، طریقه‌دار، حسینی ژرفا، حری، یای نیمه (ء) بالای «ه» می‌نویسند؛ امّا بعضی از نویسندگان طی سال‌های پسین، به جای «یا»ی نیمه، از «یا»ی کامل «ی» استفاده می‌کنند. مثل خانه‌ی من.
[9] . کتاب «روش املای زبان دری» پذیرفته‌شدۀ اتحادیه نویسندگان سال 1363 و کتاب «دستور خط فارسی» پذیرفته‌شدۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و کتاب «آیین نگارش علمی» اثر عباس حری، طریقه‌دار، از همین روش استفاده می‌کنند و یای نیمه (ء) را به کار می‌برند. (طریقه‌دار، 1392: 29)
[10] . در حالت بیان نسبت، «الف مقصوره» به «و» تبدیل می‌شود. مثل: عیسوی، موسوی، مصطفوی. (حری، 1391: 119)
[11] . فاریابی، 1363: 32 و اشراقی، 1387: 57.
[12] . در سال‌های آخر، بعضی از نویسندگان به جای تنوین از «ن» استفاده می‌کنند. چون تنوین، نون تلفّظ می‌شود. امّا بهتر است مطابق اصل، تنوین بنویسیم.
[13] . طریقه‌دار نیز آن بالای کرسی «یـ» می‌نویسد. (طریقه‌دار، 1392: 35)؛ امّا «روش املای زبان دری»، تنوین نصب را بالای همزه می‌نویسد. مانند: استثناءً، جزءً …
[14] . طریقه‌دار، 1392: 35؛ شریعتی سحر، 1392: 86.
نویسنده: محمودجعفری
