محمود جعفری
مقدمه
غزنی از ولایت‌های باستانی افغانستان است که پیشینه‌ی تاریخی آن به 1500 سال پیش از اسلام می‌رسد. غزنی به لحاظ تقسیمات اداری در زون جنوب کشور و در فاصله‌ی 138 کیلومتری کابل قرار دارد. زون جنوب شامل ولایت‌های غزنی، پکتیا، پکتیکا و خوست می‌باشد. ولایت غزنی از شمال با ولایت میدان وردک، از شمال‌غرب با ولایت بامیان، از غرب با ولایت‌های دایکندی و ارزگان، از جنوب با ولایت زابل، از شرق با ولایت پکتیکا و از شمال‌شرق با ولایت‌های پکتیا و لوگر همسرحد است.
ولایت غزنی 18 ولسوالی دارد که عبارتند از: جاغوری، مالستان، ناور، جغتو، قره‌باغ، اندر، گیرو، واغظ، مقر، اجرستان، گیلان، ناوه، آب‌بند، دِه‌یک، زنخان، خواجه‌عمری، رشیدان، ولی‌محمد شهید.
در غزنی اقوام مختلفی چون پشتون، تاجیک، هزاره، قزلباش، سیک، عرب، سادات و… زندگی می‌کنند. هرکدام گرایش‌های عقیدتی و فکری خود را دارند و با دو زبان رسمی پشتو و فارسی/ دری صحبت می‌کنند.
نفوس ولایت غزنی در منابع مختلف، متفاوت ذکر شده است. در سالنامه احصائیه 1397هـ.ش، میزان نفوس ولایت غزنی 1.315.041 نفر ذکر شده که 671.689 آن را مردان و 643.352 آن را زنان تشکیل می‌دهند. از این میان 67.772 نفر آن در شهر و 1.249.269 نفر آن در روستاها زندگی می‌کنند.
جاذبه‌های گردشگری و آبده‌های تاریخی غزنی
ولایت غزنی جاذبه‌های گردشگری فراوان دارد. هیچ ولسوالی یا منطقه‌ای نیست که جاذبه‌ی گردشگری نداشته باشد. از جاذبه‌های طبیعی گرفته تا آبده‌های تاریخی و باستانی همه، این ولایت را به عنوان دیدنی‌ترین ولایت در سطح افغانستان بدل کرده است. از جمله جای‌های دیدنی آن می‌توان به دریاچه آب ایستاده، تالاب ناور، چشمه‌های آب گرم دشت ناور، تالاب نور، بند سلطان، روستای المیتو، روستای شگفت‌انگیز شارزایده، غار شاه و غارهای لومان اشاره کرد.
همچنین از جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی آن می‌توان این موارد را نام برد: دشت ناور، سنگ نگاره‌های جاغوری، کتبیه سنگی جغتو، کتیبه سنگی ناور، شابهار، بالاحصار، مقبره سلطان سبکتکین، آرامگاه سلطان‌محمود، کاخ سلطان‌مسعود، مناره‌های غزنی، بقعه سلطان‌ابراهیم غزنوی، بقعه سلطان‌مسعود بن ابراهیم غزنوی، بقعه سلطان شهاب‌الدین غوری، آرامگاه سنایی، قلعه نای، گنبد بیگم، عمارت و مقبره سلطان عبدرزاق و سلطان الغ‌بیگ، قلعه برگت عبدالاحمدخان، چشمه شفا و زیارت خواجه بلغار، مقبره خواجه لایخوار، بقعه حضرت تاج اولیا، مقبره شیخ اجل سرزی، بقعه سید احمد مکه‌ای، بقعه رضی‌الدین علی لالا، بقعه شیخ عثمان هجویری، بقعه شیخ عبدالواحد غزنوی مشهور به شمس‌العارفین، بقعه شاه‌میر پالیزبان، مقبره بهلول دانا، بقعه خواجه قفال، مزار مولانا سیدحسن علوی غزنوی، زیارت ملانوح بابا، تپه سردار، مقبره ابوریحان، آرامگاه شریف خان، دروازه‌های شهر، ارگ غزنی، باغ فروزی، باغ محمودی، باغ هزاردرخت، مقبره پسر سلطان ابوسعید، و…
گفته می‌شود در غزنی حدود 300 آبده تاریخی وجود دارد که از آن میان تنها 30 آبده طی ده سال اخیر ترمیم و بازسازی شدهاند. شرح تمام آبده‌های غزنی خود کتاب مفصل می‌گردد. در اینجا به معرفی بسیار فشرده‌ی چند آبده‌ی تاریخی غزنی اکتفا می‌کنیم:
شهر کهنه یا بالاحصار غزنی
بالاحصار غزنی در نقطه مرتفع در قسمت شمال شهر واقع شده است. پیشینه‌ی آن به حدود چهار هزار سال پیش برمی‌گردد. در دوره سلطنت سلطان‌محمود غزنوی مقر مقامات حکومتی از جمله شاه بوده است. این قلعه 40 برج داشت که در اثر جنگ‌ها تخریب شدهاند. همچنین یک سرپوش‌بازار طلا نیز بود که اکنون اثری از آن برجای نمانده است. ارگ غزنی از لحاظ معماری در عالی‌ترین نوع خود قرار دارد. شهر کهنه غزنی در پیرامون ارگ واقع شده است و دارای سه معبر به نام‌های بهلول، بازار و کنک می‌باشد. در قسمتی از آن بازاری با دکان‌های بزازی، پوستین‌دوزی، زرگری، مسگری و … بوده که اینک تخریب شده است.
مقبره سلطان‌محمود غزنوی
سلطان‌محمود از نامدارترین زمامداران سلطنت غزنویان است. وی در سال 388 هـ(998م) بر تخت نشست و در سال 421 هـ (1930م) از دنیا رفت. مقبره‌ی او از سنگ مرمر زیبا ساخته شده و فعلاً در قریه روضه موقعیت دارد. ساختمانی که اکنون قبر سلطان‌محمود غزنوی در آن قرار دارد، در زمان حکمرانی وی، به نام عمارت فروزی یاد می‌شد و محل عشرت و تفریحگاه سلطان بود. در پی چندین‌دهه جنگ، این عمارت آسیب زیاد دید و در سال 1387 خورشیدی ترمیم گردید.
منارهای غزنی
در شرق شهر کنونی غزنی دو منار دیده می‌شود که یکی از دوره مسعود سوم و دیگری از دوره سلطنت بهرام‌شاه (آخرین پادشاه غزنویان/ نیمه اول قرن12 میلادی) بر جای مانده است. آنچه این دو منار را زبانزد خاص و عام کرده است، معماری و سبک هنری به کار رفته در ساخت این دو منار است.
گنبد بیگم
این گنبد در ولسوالی جغتو در دره سراب واقع شده است. قدمت تاریخی آن به دوره سلطنت سلطان‌محمود غزنوی برمی‌گردد. این گنبد هشت ضلع دارد و از خشت پخته ساخته شده است. منافذ و اشکال هندسی در دیوار آن که از قسمت بالا تا پایین ایجاد شده و نور را به سمت داخل هدایت می‌کند، مهارت خاص معمار آن را به نمایش گذاشته است. طبق روایت‌هایی مردم منطقه، این گنبد مربوط به زنی است به نام بیگم. این زن در کنار چشمه‌ای مشغول رخت‌شویی بود، سلطان از وی آب خواست. زن جامی از آب گل‌آلود به شاه داد. شاه آن را مسترد کرد و باز آب پاک خواست، زن بار دیگر آب گل‌آلود داد. برای بار سوم آب خواست، زن آب گوارا به شاه تقدیم کرد و گفت: چون از سیمای شما خستگی پیدا بود، آب ندادم تا خستگی تان رفع شود. اگر آب پاک می‌دادم و شما نوش جان می‌کردید، بیمار می‌شدید. شاه از سخن او خوش آمد و دستور داد تا مبلغی پول و قطعه زمینی به او اعطا کنند. چون زن وفات کرد، به دستور شاه، گنبدی بر قبر وی بنا نمودند.
آرامگاه حکیم سنایی
آرامگاه حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی از عرفای بنام قرن پنجم قمری، در شمال مرکز شهر غزنی (منطقه مغولان) واقع شده است. وی در اواسط یا اوایل نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری در غزنین دیده به جهان گشود. او از جمله شاعران دربار غزنویان مسعود بن ابراهیم غزنوی (492-508 هـ. ق) و بهرام‌شاه بن مسعود (511-552 هـ ق) بود که پس از جذبه حق، عاشق جمال دوست شد و به امور دنیا پشت نهاد. به بلخ، هرات، نیشابور، سرخس مسافرت و به زیارت خانه خدا رفت. پس از آن به سرودن قصاید و اشعار عرفانی پرداخت که در کتاب‌های صدیقه الحقیقه، طریق التحقیق، سیرالعباد الی المعاد، کارنامه بلخ، شریعه و الطریقه گرد آمدهاند. این حکیم بزرگ در سال 545 قمری دیده از جهان فرو بست و در شهر غزنی دفن گردید. آرامگاه فعلی او در دوره ظاهرشاه ساخته شد.
آرامگاه ابوریحان بیرونی
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی 18 جدی سال ۳۵۱ خورشیدی دیده به جهان گشود. او یکی از دانشمندان بزرگ اسلامی است که در حكمت، اخترشناسی، ریاضیات، تاریخ و جغرافیا مقام بزرگ داشت. او در سال ۴۴۰ هجری قمری در سن ۷۸ سالگی در غزنه دیده از جهان فروبست و در شهر غزنی دفن گردید. آرامگاه او تا هنوز به شکل اولیه باقی مانده است. تنها دیوار باغ مربوط به مقبره وی در سال 1391 بازسازی گردید.
از ابوریحان بیرون آثار زیادی به یادگار مانده است از جمله: آثار الباقيه (الاثار الباقيه عن قرون الخاليه)، اسطرلاب (كتاب في استيعاب الوجوه الممكنه في صنعه الاصطرلاب)، سدس (حكايه الاله الموسمومه بالسدس الفخري)، تحديد (تحديد نهايات الاماكن لتصحيح مسافات المساكن)، چگالي ها (مقاله في النسب التي بين الفلزات و الجواهر في الحجم)، سايه ها (افراد المقال في امر الاظلال)، وترها (استخراج الاوتار في الدائره) و …
موزیم غزنی
موزیم غزنی یکی از جاهای دیدنی این شهر به حساب می‌آید. در این موزیم آثار تاریخی زیادی نگه‌داری می‌شد که سابقه تاریخی شماری از آن‌ها به پیش از اسلام برمی‌گشت. اکنون سال‌هاست که دروازه آن به روی همه بسته است.
بند سلطان
بند سلطان یکی از قدیمی‌ترین بندهای آب است که در زمان سلطان‌محمود غزنوی بین سال‌های 387 – 421 هـ ق به دستور سلطان‌محمود ساخته شده است. این بند در فاصله 5/18 کیلومتری شمال‌غرب شهر غزنی واقع شده است. دیواره‌های آن 150 متر طول و 80 متر ارتفاع دارد. در زمان حبیب‌الله در سال 1318 قمری اندکی پایین‌تر از دیوار قدیمی بند سلطان، بند دیگری با سرپرستی انجنیر ملر انگلیسی ساخته شد که به نام «بند سراج» نام‌گذاری گردید.
دریاچه آب ایستاده
دریاچه آب ایستاده در 250 کیلومتری جنوب‌غرب کابل و 125 کیلومتری جنوب شهر غزنی در ولسوالی ناوه واقع شده است. این دریاچه حدود 16 کیلومتر طول و 500 متر عرض دارد. مساحت آن حدود 13000 هکتار می‌باشد. حجم آب آن به 270 میلیون متر معکب می‌رسد. آب ایستاده متشکل از دو جزیره کوچک می‌باشد. در این دریاچه انواع مختلف گیاه مانند خارآهو، گز، ترخ، بادام کوهی، گل گوشواره، الگا، کراسی قدکوتاه و … می‌روید. در اطراف این دریاچه پرندگان گوناگون از کشورهای قزاقستان، هند و پاکستان مهاجرت می‌کنند. همچنین 66 نوع پرنده از جمله فلامینگو و کلنگ‌های سیبریایی، اردک سرحنایی، تنجه، نول‌پهن، فیلوش، کله‌سبز، گیلار، خوتکا، خوتکای سفید و .. می‌زیند و تخم‌گذاری می‌کنند. این دریاچه در سال 1353 خورشید به عنوان پارک ملی اعلام شد.
تالاب ناور
این تالاب با طول حدود 14 کیلومتر و عرض 3 کیلومتر در 55 کیلومتری غرب شهر غزنی واقع شده است. مساحت عمومی آن 4200 هکتار و ارتفاع آن از سطح دریا 3200 متر گفته شده است. آب آن شور و کم‌عمق می‌باشد. حجم آب در پاییز 2 میلیون متر مکعب و در بهار 20 میلیون متر مکعب تخمین شده است. در این تالاب حدود چهل جزیره کوچک و بزرگ وجود دارد که محل مناسب برای تخم‌گذاری انواع پرندگان بومی و مهاجر مانند آوست، آبچیلک، پاسرخ، سلیم شنی، پرستوی دریایی، فلامینگو، کلنگ سیبریایی و … به حساب می‌آید. در سال 1353 خورشیدی این تالاب به عنوان منطقه‌ی حفاظت‌شده ، مأمن فلامینگو و زیستگاه پرندگان مهاجر اعلام شد.
قلعه نای؛ زندان مسعود سعد سلمان
نی‌قلعه/ حصارنای در فاصله تخمینی 50 مایلی غرب شهر غزنی در دل کوهستانهای خشن و قلل مرتفع واقع شده است. از مرکز ولسوالی قره‌باغ 50 کیلومتر فاصله دارد. قلعه نای، از شمال به کوتل ناور، از جنوب به کوتل زردالو، از غرب به کوه بوغُند، دشت ده‌بدی/دبدی و از شرق به کوه‌های بیرم و بیدره پیوسته است.
شهرت نی‌قلعه به خاطر زندانی است که در آن مسعود سعد سلمان شاعر معروف دوره‌ی غزنویان محبوس بوده است. نام این قلعه در اشعار مسعود سعد زیاد آمده است. در زمان غزنویان از این قلعه برای نگه‌داری زندانیان سیاسی، انبار غنایم جنگی و هدایای سلطنتی استفاده می‌شد. این زندان دیوار مستحکمی داشته که هنوز دیواره‌های آن پابرجاست. این زندان دارای یک برج محافظتی، چند اتاق به ارتفاع سه متر و طول 7 تا 12 متر و سوراخ‌هایی به منظور رفت‌وآمد، بوده است.
در زمان سلطان‌محمود، حصارنای یک محل تفریحی بوده است که گاه خود و همراهانش برای تفریح در این منطقه می‌آمدند. بعد از سلطان‌محمود، در زمان سلطان‌ابراهیم و سلطان‌مسعود، این منطقه به زندان سیاسی تبدیل شد. زندانی‌های سیاسی را در این منطقه محبوس می‌ساختند.
شارزایده؛ روستای شگفت‌انگیز صخره‌ای جهان
منطقه شارزایده در ولسوالی جاغوری واقع شده است. به گفته‌ی پژوهشگران، شارزایده یکی از چهار روستای صخره‌ای جهان است. قدمت تاریخی آن به پیش از اسلام برمی‌گردد. روزگاری در این منطقه دژ مستحکمی وجود داشته که اینک به شکل تلی از خاک به نظر می‌رسد. این دژ در دوره غزنویان و غوریان به عنوان پادگان نظامی و زندان استفاده می‌شده است. سه دیده‌بان داشته و راه‌های عبور آن سنگ فرش بوده است. خانه‌های آن با معماری صخره‌ای و به شکل مخروطی یا کله‌قندی ساخته شدهاند.
شکار پرندگان
کوهستانهای ولایت غزنی از محلات پرجاذبه برای شکارچیان محسوب می‌شوند. شماری از گردشگران پاکستانی و عربی برای شکار باز و سایر پرندگان کمیاب به این ولایت می‌آیند. شکار باز در منطقه ناور از شهرت بسیار برخوردار است. شکارچیان عرب و پاکستانی در بهار و تابستان به این منطقه می‌آیند و روزها و شب‌ها را در شکار باز، کلنگ، آهو و … سپری می‌کنند.
سوغات سفر
کسانی که از ولایت‌های دیگر به شهر غزنی می‌آیند معمولاً با خود یکی از موارد زیر را به عنوان سوغات می‌برند:
الف. خوردنی‌ها:
از خوردنی‌ها انگور، سیب، زردالو، شفتالو، آلو، چارمغز، آلوی بخارا، کشمش، کشته، قروت، مسکه، چکه و عسل با خود به خانه می‌برند. طمع و مزه‌ای که در انگور، سیب، … غزنی وجود دارد، کمتر در میوه‌جات جاهای دیگر دیده می‌شود.
ب. گیاهان دارویی
گیاهان دارویی از معروف‌ترین سوغات شماری از گردشگران هندی و پاکستانی است. شمار قابل توجهی از گردشگران این دو کشور در ایام بهار و تابستان به منظور جمع‌آوری گیاهان دارویی به مناطق روستایی و کوهستانی این ولایت می‌آیند و پس از جمع‌آوری گیاهان مورد نظر دوباره برمی‌گردند. در کوه‌های سمت شمال این ولایت که بیشتر هزاره‌ها ساکن می‌باشند، انواع گیاهان دارویی یافت می‌شود. مانند: زیره کوهی، راف، تیرکک، تلخک، گل بابونه، شُلبید، برگ گنگو، سوختنک، دم‌روباه، توقی، توسله، جرکینه، زیربره، چاکه، غیغو، چوکری، هینگ کوهی، چهل‌قط، کاکوتِی، گنده‌بغل، خرغول، بودنه، سرچورغو، و…
ج. صنایع دستی
غزنی یکی از پر رونق‌ترین بازارهای صنایع دستی در افغانستان می‌باشد. کلالى، پوستین‌دوزى، مسگرى، زرگرى، پشمینه‌بافى و خامک‌دوزى، گیلم، جوال، جوراب، دستکش، جاکت و کمپل پشمى از جمله صنایع دستی رایج در میان مردم غزنی است. مردم مناطق مختلف این ولایت بجز شغل‌های کشاورزی و دامداری، از طریق صنایع دستی امرار معاش می‌کنند.
نتیجه‌گیری
ولایت غزنی یکی از ولایت‌های تاریخی افغانستان است. بیش از 300 آبده تاریخی در این ولایت وجود دارد. به همین دلیل در سال 2013 به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام شناخته شد. علاوه بر آن، جاذبه‌های طبیعی بسیاری نیز در بهار و تابستان گردشگران را به سمت خود دعوت می‌کنند. مردم زیادی از مناطق و ولایت‌های دیگر در ایام تابستان برای تفریح به دره‌های سرسبز و چشمه‌زارهای آن می‌آیند و با دستان پر از سوغات به خانه‌های شان برمی‌گردند.
تذکر: عکس‌های از شبکه‌های اجتماعی گرفته شدهاند.
خبرهای مرتبط
جشنواره فصل گردشگری در بامیان برگزار گردید – خبرگزاری فرهنگ (farhangpress.af)
