محمودجعفری

اهداف

خواننده پس از مطالعه این درس، قادر خواهد بود؛

اهداف شعر را بشمارد.
اهمیت هیجان و احساس را توضیح دهد.
لذت در شعر را تشریح نماید.

اهداف شعر

در این‌که شعر چه اهدافی را تعقیب می‌کند، نظریات گوناگونی ارائه شده است. به صورت فشرده این نظریات را مرور می‌کنیم:

ایجاد هیجان و احساس: برخی، انگیزۀ اصلی شعر را ایجاد هیجان و تولید احساس یا تحریک احساس در خواننده و مخاطب می‌داند. چنانچه «اوسکن» می‌گوید: «شعر یک اظهار تصوری بوده و زمینۀ خوبی برای احساسات و هیجانات می‌باشد.» (سراج‌الدین پرواک)

یا «هیزلیت» می‌گوید: «شعر زبان تصور و هیجانات است.» همچنان «میل» در پاسخ این پرسش که شعر چیست؟ جواب می‌دهد: «شعر افکار و کلماتی است که در آن هیجانات و احساسات خود بخود بروز می‌کند.» (همان)

«هارلیت» هدف شعر را ایجاد تأثیر دانسته می‌گوید:«شعر زبان تصورات و تاثیرات است.» (همان)

«زرین‌کوب» در شرح اندیشه نظامی ‌عروضی و رابطۀ آن با اندیشۀ ارسطو در مورد غرض شعر می‌نگارد: «نظامی‌عروضی … در تعریف شعر به قول ارسطو بسیار نزدیک شده است و شعر را نوعی صناعت می‌داند… و غرض شعر را چیزی شبیه به کثار سیس ارسطو فر می‌نماید و آن را عبارت می‌داند از این که «به ایهام، قوه‌های غضبانی و شهوانی را برانگیزد تا بدان ایهام طباع را انقباضی و انبساطی بود و امور عظام را در نظام عالم سبب شود.» (زرین کوب، 1376: 372)

ایجاد خوشی و لذّت: ایجاد خوشی و لذت یکی دیگر از اهداف شعر محسوب می‌گردد. «کورت هوپ» در این باره می‌نویسد: «شعر هنری است که به واسطۀ اظهار تصورات و احساسات ذریعۀ کلمات و الفاظ موزون سرور و خوشی ایجاد می‌کند.» (سراج‌الدین پرواک)«هوریس» وظیفه اول شعر را لذت، سرور و تفریح می‌داند و «لاردما کونی» می‌نویسد: «شعر گفتن و حتا لذت بردن از شعر مستلزم نوعی جنون است.»

افلاطون می‌نویسد: «شاعر فقط جنبه غیرعاقله نفس انسانی را خشنود می‌سازد؛ یعنی جنبه‌یی که از تمیز میان بزرگ و کوچک عاجز است. و اشیای واحد راگاه بزرگ و گاه کوچک می‌بیند.» استاد سلجوقی می‌فرماید: «بلی! فنون می‌توانند که ملجأ موقتی انسان شود؛ زیرا این فن عالمی ‌است که انسان می‌تواند بهشت آیدیال خود را در آن تصویر کند، می‌تواند دنیایی بنا کند که خاطرخواه او باشد، می‌تواند جهانی بسازد که وضعش بهشت برین باشد.»یا می‌نویسد : «فن مخصوصا شعر دنیایی است پر از لذایذ منتخبه، که در آن شایبه‌ای از آلام ناخوانده راه ندارد؛ ولی شعر و فن تا اینجا و تا این قدر ولوکه به گفته «گویته» ملاذی شده بتواند باز هم بیش از تصریحی نیست و همیشه نمی‌تواند روح آسمان پیمایی را که مرغ شاخسار طوبی است بوستان و جوی شیر بفریبد.» ( همان)

تقلید: به نظربرخی از دانشمندان شعر در پی تقلید طبیعت می‌باشد. ارسطو در رسالۀ معروف خود می‌گوید: «شعر تقلید عمل انسان است که با هماهنگی کلمات و الفاظ و وزن اظهار می‌شود.» (همان) به نظر ارسطو شعر، نقاشی، رقص و موسیقی از انواع تقلید می‌باشند. علامه سلجوقی نیز با تکیه برنظریۀ ارسطو می‌نگارد: «نظریۀ مخصوص و غریب ارسطو را درباره شعر می‌توان در اینجا به طور مختصر مطالعه کرد. او می‌گوید، هدف شعر این است که مزاج‌ها و اعمال را تقلید کند.» (همان)
بیان امر زیبا: تعدادی از نویسندگان هدف شعر را بیان امر زیبا می‌داند چنانچه «ایگر ایلن پول» می‌گوید: «شعر یک اختراع و ایجاد موزون زیبایی است.» (همان)
توصیف: درحالی‌که امر زیبا را بیان می‌کند به توصیف نیز می‌پردازد. بسیاری از چیزها با زبان کنایی و تشبیهی توصیف می‌کند. در حقیقت زبان شعر زبان توصیف است.
بیان اندیشه در زبان مخیّل: شعر تنها توصیف نیست؛ بلکه اندیشه نیز جزء شعر می‌باشد؛ لذا شعر در پی آن است تا اندیشه‌ای را به تصویر بکشد مانند نقاشی که خود هدف غایی نمی‌باشد؛ بلکه هدف غایی اندیشه‌ای است که یک نقاش می‌خواهد آن را به نقش درآورد. قاموس اکسفورد شعر را تجسم عالی و موزون افکار و احساسات بلند انسان تعریف می‌کند. بناءاً بر اساس این دیدگاه وظیفه اصلی شعر حکایت خاص از اندیشۀ خاص می‌باشد؛ اما این‌که آن اندیشه چه باید باشد نظر واحدی ابراز نشده است. بعضی بر این باورند که شعر وظیفۀ اخلاقی و پیشوایی دارد. «ویکو» فیلسوف ایتالیوی شعر را شکل بیرونی و اساسیِ اظهارات دینی تلقی می‌کند. افلاطون نیز شاعر را واعظ اخلاق و پند می‌شمارد. لیکن عدۀ دیگر هیچ محدودیتی برای شعر قایل نیستند و برای آن موضوع مشخصی را تعیین نمی‌کنند.
زبان: به نظر برخی از اندیشمندان خودِ زبان هدف شعر می‌باشد. «سارتر» یکی از بنیانگذاران این عقیده است. به نظر او هدف در شعر خود زبان است. «لامارتین» نیز در این باره می‌نویسد: «شعر یک زبان کامل است؛ زبان عالی که به یکبارگی شخصیت آدمی ‌را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. روح او را از جنبۀ حساس به تصرف در می‌آورد. گوش او را چون آهنگ موسیقی نوازش می‌دهد و قوۀ تخیل او را به منتها درجۀ عنان گسیخته می‌سازد.» (همان) «آدلر سوالی» می‌نویسد: «شاعر از مجسمه‌ساز و نقاش و هنرمندان دیگر به این فرق دارد که او همه با کلمات و الفاظ سرو کار دارد.» (همان)

نتیجه‌گیری

برای شعر اهداف زیادی را ذکر کرده‌اند. از میان اهداف شعر، ایجاد هیجان و احساس، خوشی و لذت، تقلید، بیان امر زیبا، توصیف، بیان اندیشه در زبان مخیّل و زبان از جمله مهم‌ترین اهداف شعر شمرده شده‌اند.

پرسش‌ها: