اصول و معیارهای املای فارسی (2)

[1]

یکی از عوامل آشفتگی خط فارسی دری و چنددستگی نوشته‌های فارسی دری روشن نبودن معیارهای انتخاب کلمات، ترکیبات و تعبیرهای درست می‌باشد. بسیاری از نویسندگان به درستی نمی‌دانند که از چه قاعده‌ای برای درست‌نویسی استفاده کنند؛ زیرا در هر زبانی دو نوع قاعده وجود دارد:

الف. قواعد اَمری: منظور از آن قواعدی است که رعایت آن‌ها الزامی می‌باشد. مانند: 1) اصول پذیرفته‌شدۀ زبان؛ 2) مبانی علمی زبان‌شناسیِ پذیرفته‌شده در ادبیات؛ 3) و عرف پذیرفته‌شدۀ ادبی.

ب. قواعد شکلی: منظور از آن قواعدی است که به ذوق نویسنده یا مخاطب بستگی دارد. نویسنده یا مخاطب خود باید تشخیص دهد که کدام درست و کدام نادرست است.

مهم‌ترین قواعد انتخاب شیوۀ خط صحیح فارسی دری با تکیه بر سه ملاک دستور زبان، مبانی علمی زبان‌شناسی و عرف ادبی عبارتند از:

1. حفظ استقلال کلمه: بعضی از کلمات زمانی به استقلال دستوری می‌رسند که در نوشتن آن‌ها از قاعدۀ جدانویسی پیروی شده باشد. مانند: جناب عالی[2]، وزارت فرهنگ، عرض کردن، …. برخی دیگر از کلمات زمانی استقلال می‌یابند که پیوسته نوشته‌شوند. مثل: آهنگر، همراه.
2. رعایت قواعد لغوی: در نوشتن کلمات باید صورت لغوی آن‌ها حفظ گردد. مثل: بها (به معنای ارزش و قیمت)، بهاء (به معنای روشنی، درخشندگی و شکوه).
3. حفظ هویّت کلمه: هر کلمه هویّت خود را دارد. در کلمات ترکیبی، بهتر است هویت آن‌ها حفظ گردد. مثل حفظ همزۀ «است» و «این» در ترکیبات خوبست، بنابرین.
4. رعایت عرف و عادت: بعضی از کلمات عادتاً به شکل خاص نوشته می‌شوند؛ مانند: موسی، عیسی، چرا، کیست، چیست، بلکه، چنانچه و … در صورتی که خلاف معمول نوشته شوند، زیبایی و پذیرش عام خود را از دست می‌دهند. مثلاً اگر همین کلمات را به شکل موسا، عیسا، چه را، کی ست، چه ست، بل که، چنان چه، نوشته شوند، طبعاً ذایقۀ مخاطب را دچار اختلال می‌سازد؛ امّا در صورتی که به عادت دیگری تبدیل گردد، نوشتن به صورت عادت جدید مانعی ندارد. چنانچه در نوشتن نشانۀ اضافه از یای نیمه (ء) به یای کامل (ی) ما آن را مشاهده می‌کنیم؛ مثلاً در گذشته «خانۀ قشنگ» را با «یا»ی نیمه نوشته می‌کردند؛ ولی فعلاً آن را با نشانۀ «یا»ی کامل یعنی به صورت «خانه‌ی قشنگ» می‌نویسند.
5. مراعات کاربردهای پذیرفته‌شدۀ زبانی: چنانچه در مورد تمایز یای اسم مصدر و یای نکره و وحدت، زبان‌شناسان، همزه را به گاف تبدیل می‌کنند. به این صورت که برای نشان دادن وحدت و نکره از «ای» استفاده می‌کنند و می‌نویسند: «بیگانه‌ای»؛ امّا وقتی می‌خواهند، «یا»ی اسم مصدر را نشان دهند، می‌نویسند: «بیگانگی».
6. حفظ یکدستی و هماهنگی: بهتر است در نوشتن کلمات و اصطلاحات، از رسم‌الخط واحد کار گرفته شود؛ مثلاً اگر کلمۀ «هیأت» را به همین شکل به کار می‌بریم، در همه‌جا به همین صورت بنویسیم. درست نیست که در جایی، «هیأت» و در جای دیگر «هیئت» بنویسیم.
7. حفظ زیبایی واژه‌ها: واژه‌ها از لحاظ زیبایی، حالت یکسانی ندارند. زیبایی واژه‌ها ضمن این‌که به سلیقه و دید نویسنده و خواننده بستگی دارد، از جانب دیگر به خود واژه‌ها نیز ارتباط دارد. به عنوان مثال وقتی ما کلمۀ «کوهها»، «داستاننوسی»، «ماهها» و «علاقهها» را به این صورت بنویسیم، خواننده حس بدی نسبت به آن‌ها پیدا می‌کند.
8. رعایت اصل کلمه در زبان مبدأ: زبان مبدأ زبان مادر است. وقتی می‌خواهیم کلمه‌ای را به عین صورت در زبان دیگر به کار ببریم، باید نزدیکی آن با زبان مبدأ را در نظر بگیریم؛ مثلاً وقتی ما در زبان عربی کلمات مع هذا، من حیث، ان شاءالله را به همین صورت می‌نویسیم، در زبان فارسی دری نیز باید به همان شکل به کار ببریم، نه این که بنویسیم: معهذا، منحیث، انشاءالله.

پی‌نوشت:

[1]. حسینی ژرفا، ابوالقاسم. (1382). بربال قلم. چ 10. قم: انتشارات ظفر. صص 172- 174.

[2] . احمدی گیوی وهمکاران، 1371: 17.

نویسنده: محمودجعفری